جاذبه های دیدنی اطراف کهن دژ: راهنمای کامل بازدید

نام «کهن دژ» در تاریخ ایران طنینی از استحکام قدمت و رازآلودگی دارد. این نام تداعی گر بناهای مستحکمی است که قرن ها در برابر حوادث ایستاده اند. اما شاید برای بسیاری از گردشگران نام کهن دژ ابهامی را ایجاد کند: آیا منظور ارگ تاریخی توس در خراسان است یا قلعه باشکوه بهستان در زنجان؟ این مقاله راهنمای جامع شماست تا با جاذبه های دیدنی اطراف هر دو «کهن دژ» آشنا شوید و برای سفری به یادماندنی برنامه ریزی کنید.

ارگ کهن دژ توس و جاهای دیدنی اطراف آن

در دل شهر کهن توس جایی نزدیک به آرامگاه حکیم سخن ابوالقاسم فردوسی بقایای ارگی تاریخی خودنمایی می کند که با نام «ارگ کهن دژ توس» شناخته می شود. این بنای باستانی که بخشی از شهر وسیع و کهن توس بوده شاهد تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه از دوران سامانیان و سلجوقیان تا تیموریان و حتی حمله ویرانگر مغول است. گفته می شود بخش هایی از شهر باستانی توس در زیر این ارگ مدفون شده و کاوش های باستان شناسی برای کشف اسرار آن همچنان ادامه دارد.

تاریخچه و اهمیت ارگ کهن دژ توس

ارگ کهن دژ توس نه تنها یک قلعه دفاعی بلکه بخشی از هسته اصلی شهر باستانی توس بوده است. قدمت آن به پیش از دوره اسلامی بازمی گردد اما اوج اهمیت و استفاده از آن در دوره های تاریخی پس از اسلام به خصوص در دوران حکومت های محلی و سپس در زمان سلجوقیان و تیموریان بوده است. این ارگ یکی از معدود سازه هایی است که پس از حمله مغول ها تا حدودی پابرجا ماند که دلیل بقای آن در میان ویرانی ها همچنان محل بحث است. بقایای برجک های نگهبانی کوچه ها و سازه های قدیمی که در کاوش های باستان شناسی کشف شده اند تصویری از شکوه گذشته این قلعه تاریخی ایران ارائه می دهند. همچنین اشاره می شود که خانه کلنل تقی خان پسیان یکی از شخصیت های سیاسی مهم دوران قاجار و پهلوی در نزدیکی این ارگ قرار داشته و اکنون در حال مرمت است.

اطلاعات کاربردی برای بازدید از ارگ توس

بازدید از ارگ کهن دژ توس تجربه ای غنی برای علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی است. ساعات بازدید معمولاً از ساعت ۸ صبح تا ۴ بعد از ظهر است و حتی در ایام تعطیل و جمعه ها نیز امکان پذیر است. نکته مهم این است که بازدید از ارگ کهن دژ توس معمولاً نیازی به پرداخت هزینه جداگانه ندارد و با تهیه بلیط ورودی مجموعه آرامگاه فردوسی می توانید از این بخش تاریخی نیز دیدن کنید. بهترین زمان بازدید از مجموعه توس و ارگ کهن دژ فصول بهار و پاییز است که هوا معتدل و دلپذیر است اما امکان بازدید در سایر فصول نیز وجود دارد.

نحوه دسترسی به ارگ کهن دژ توس

برای رسیدن به ارگ کهن دژ توس که در جنوب غربی آرامگاه فردوسی واقع شده است می توانید از شهر مشهد وارد جاده مشهد به چناران شوید. در کیلومتر ۲۰ با مشاهده تابلوی شهر توس و آرامگاه فردوسی به سمت راست بپیچید. مسیر به وضوح علامت گذاری شده و به پارکینگ مجموعه آرامگاه منتهی می شود. از پارکینگ تا ارگ مسیر کوتاهی است که با پیاده روی قابل دسترسی است. برای مسیریابی دقیق تر می توانید از نقشه های آنلاین مانند گوگل مپ نشان یا بلد استفاده کنید. همچنین امکان استفاده از وسایل نقلیه عمومی نیز وجود دارد؛ اتوبوس خط ۲۰۲ از پایانه فردوسی مشهد مستقیماً به آرامگاه فردوسی و نزدیکی ارگ می رسد.

جاهای دیدنی اطراف ارگ کهن دژ توس

منطقه توس مجموعه ای غنی از جاذبه های تاریخی و فرهنگی است که بازدید از ارگ کهن دژ را کامل می کند. در نزدیکی این ارگ می توانید از مکان های زیر دیدن کنید:

• آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی: مهم ترین جاذبه منطقه و هسته اصلی مجموعه بنایی باشکوه به یاد سراینده شاهنامه.
• گنبد هارونیه: بنایی تاریخی که قدمت آن به قرن هشتم هجری قمری بازمی گردد و گفته می شود زمانی خانقاه بوده یا مرتبط با امام محمد غزالی است. معماری این بنا نمونه ای از دوره ایلخانی یا تیموری است.
• آرامگاه محمدرضا شجریان: استاد آواز ایران در نزدیکی آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شده است.
• آرامگاه مهدی اخوان ثالث: شاعر معاصر برجسته نیز در محوطه توس آرمیده است.
• موزه توس (موزه فردوسی): در این موزه می توانید اشیاء تاریخی نسخ خطی شاهنامه و اطلاعات بیشتری در مورد تاریخ توس و زندگی فردوسی کسب کنید.

همچنین مجموعه آرامگاه فردوسی امکانات رفاهی مناسبی برای گردشگران فراهم کرده است از جمله: کافه ها و رستوران ها پارکینگ وسیع فضای سبز و محوطه سازی زیبا راهنمای گردشگری و غرفه های صنایع دستی.

قلعه بهستان (کهن دژ ماهنشان) و جاهای دیدنی اطراف آن

در سوی دیگر ایران در استان زنجان و در دل طبیعت شگفت انگیز شهرستان ماهنشان بنایی سنگی و اسرارآمیز قرار دارد که آن نیز با نام «کهن دژ» شناخته می شود؛ اما شهرت بیشتر آن به «قلعه بهستان» است. این قلعه که در نزدیکی رودخانه قزل اوزن و روستای بهستان واقع شده به دلیل ساختار منحصر به فردش که در دل کوه حفاری شده و شبیه به دودکش های سنگی است گاهی با نام «قلعه دیو» نیز خوانده می شود.

معرفی قلعه بهستان (کهن دژ ماهنشان)

قلعه بهستان شاهکاری از معماری صخره ای است که در سازندهای سنگی حاصل از فرسایش باد و آب در منطقه ماهنشان ایجاد شده است. این قلعه در فاصله حدود ۱۱۳ کیلومتری غرب زنجان قرار دارد. قدمت آن به دوران پیش از اسلام به خصوص دوران مادها و هخامنشیان بازمی گردد و تا سده های اولیه اسلامی و دوره ایلخانیان نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. وجود اتاق ها دالان ها و راه پله هایی که در دل کوه حفر شده اند نشان از کاربرد نظامی و سکونتی این قلعه در طول تاریخ دارد. این بنا با شماره ۱۴۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه قلعه بهستان

تاریخچه قلعه بهستان ماهنشان به دوران حکومت مادها می رسد که در این منطقه از فلات ایران مستقر شدند. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که این قلعه در دوران هخامنشیان نیز مورد استفاده بوده و در دوره های بعدی از جمله اسلامی سلجوقی و حتی توسط مغول و ایل افشار نیز کاربرد داشته است. یافت شدن سفال هایی متعلق به سده پنجم هجری قمری در این قلعه گواه استفاده از آن در آن دوره است. گمان می رود قلعه بهستان در ابتدا به عنوان یک مرکز اداری و سیاسی و سپس به عنوان محلی برای استقرار حاکم منطقه استفاده می شده است. حفره ها و اتاق های حفر شده در دل کوه به آن استحکام خاصی در برابر حملات می بخشیده است.

ویژگی های بنا و معماری قلعه بهستان

آنچه قلعه بهستان را منحصر به فرد می کند معماری آن است که به جای ساخت بنا بر روی زمین در دل کوه سنگی حفاری شده است. این قلعه شامل بخش های مختلفی از جمله اتاق ها دالان ها و راه پله های مارپیچ است. برخی راه پله ها در ضلع های غربی و شرقی به دلیل فرسایش شدید تخریب شده اند و دسترسی به طبقات بالایی از این مسیرها بسیار دشوار و خطرناک است. با این حال بخش هایی مانند راه پله های شمال غربی سالم تر باقی مانده اند و در بالای آن ها حتی اتاقی با تزئینات محراب گونه اسلامی دیده می شود. حفره ها و روزنه هایی در دیواره قلعه برای تامین نور و هوا ایجاد شده اند. سازند سنگی که قلعه در آن قرار دارد خود نوعی پدیده زمین شناسی به نام هودو یا دودکش جن است که در اثر فرسایش شکل گرفته و به قلعه ظاهری شبیه به دودکش های عظیم و درهم تنیده داده است. قسمت بالایی قلعه با گچ اندود شده و حتی آثاری از یک حوض آب و سیستم آبرسانی با لوله های گلی (گنگ) در آن دیده می شود.

اطلاعات کاربردی برای بازدید از قلعه بهستان

بازدید از قلعه بهستان تجربه ای ماجراجویانه و نیازمند آمادگی است. به دلیل وضعیت فرسایشی بنا و ناهمواری مسیر به خصوص برای دسترسی به بخش های بالایی رعایت نکات ایمنی ضروری است. صعود به قسمت های بالایی قلعه نیازمند تجهیزات و مهارت های کوهنوردی است. بهترین زمان بازدید از منطقه ماهنشان و قلعه بهستان فصول بهار و تابستان است که هوا معتدل و طبیعت منطقه سرسبز است. بازدید در فصول سردتر سال به دلیل بارندگی فرسایش بیشتر و وضعیت نامساعد جاده ها و مسیر دسترسی توصیه نمی شود.

نحوه دسترسی به قلعه بهستان

برای رسیدن به قلعه بهستان از شهر زنجان باید مسیر ۱۱۳ کیلومتری به سمت شهرستان ماهنشان را طی کنید. پس از رسیدن به نزدیکی ماهنشان تابلوی راهنمای قلعه بهستان را دنبال کنید. مسیر از جاده اصلی جدا شده و به سمت روستای بهستان و نزدیکی روستای ایگلی بلاغ می رود. قلعه در کنار رودخانه قزل اوزن و در مجاورت دودکش های جن قرار دارد و مسیر دسترسی به آن معمولاً با خودروی شخصی امکان پذیر است.

جاهای دیدنی اطراف قلعه بهستان و در استان زنجان

منطقه ماهنشان و به طور کلی استان زنجان دارای جاذبه های طبیعی و تاریخی متعددی هستند که بازدید از قلعه بهستان را تکمیل می کنند. در اطراف قلعه و در مسیرهای منتهی به آن می توانید از مکان های زیر دیدن کنید:

• دودکش های جن (هودوها): این پدیده های زمین شناسی شگفت انگیز که ظاهری شبیه به مناره های سنگی با کلاه دارند در فاصله بسیار کمی از قلعه بهستان قرار دارند و در کنار هم چشم اندازی بی نظیر ایجاد می کنند. نام محلی «تخت دیو» نیز به دلیل همین سازندهای سنگی به منطقه اطلاق می شود.
• رودخانه قزل اوزن: یکی از طولانی ترین رودخانه های ایران که از کنار قلعه بهستان می گذرد و در ایجاد چشم انداز و فرسایش منطقه نقش دارد.
• دریاچه پری (شورگلی): تنها دریاچه طبیعی استان زنجان که در شهرستان ماهنشان قرار دارد و مقصدی زیبا برای طبیعت گردی است.
• قلعه گل بلاغی: قلعه ای تاریخی دیگر در نزدیکی ماهنشان که قدمت آن به دوران اشکانیان می رسد.
• غار کتله خور: یکی از بزرگترین غارهای آهکی جهان که در نزدیکی گرماب در شهرستان خدابنده استان زنجان قرار دارد و بازدید از آن شگفتی های زمین شناسی را به نمایش می گذارد. فاصله این غار تا ماهنشان قابل توجه است اما جزو جاذبه های مهم استان محسوب می شود.
• معبد داش کسن (معبد اژدها): این معبد صخره ای منحصر به فرد در نزدیکی سلطانیه قرار دارد و با نقش برجسته های اژدها تلفیقی از معماری ایرانی و چینی در دوره ایلخانی را نشان می دهد. الجای خاتون خواهر اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) بانی این معبد بوده است. این مکان نیز فاصله قابل توجهی با ماهنشان دارد.
• کوه های رنگی آلاداغ لار: این کوه های رنگارنگ در مسیر ماهنشان به سمت آذربایجان شرقی قرار دارند و پدیده ای طبیعی و دیدنی هستند.

علاوه بر جاذبه های نزدیک به ماهنشان استان زنجان دارای مکان های دیدنی مهم دیگری نیز هست که در شهر زنجان یا سایر نقاط استان قرار دارند و فاصله آن ها با ماهنشان نسبتاً زیاد است اما اغلب در فهرست جاهای دیدنی زنجان به آن ها اشاره می شود:

• موزه مردان نمکی (عمارت ذوالفقاری): در شهر زنجان محل نگهداری مومیایی های طبیعی کشف شده در معدن نمک چهرآباد.
• بنای رختشوی خانه: در شهر زنجان بنایی عمومی با کاربری منحصر به فرد در گذشته که اکنون به موزه مردم شناسی تبدیل شده است.
• بازار تاریخی زنجان: طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران.
• مسجد جامع زنجان: بنایی تاریخی با معماری قاجاری و پلان چهار ایوانی.
• گنبد سلطانیه: آرامگاه اولجایتو در شهر سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان و شاهکار معماری دوره ایلخانی.
• حسینیه اعظم زنجان: یکی از مهم ترین مراکز عزاداری در ایام محرم.
• مجموعه تفریحی ائل داغی (بام زنجان): منطقه تفریحی در ارتفاعات مشرف به شهر زنجان.
• روستاهای گردشگری مانند روستای شیت و روستای شیلاندر در منطقه طارم.
• سایر جاذبه ها مانند باغ و عمارت معین آتشکده تشویر و گیلانکشه غار خرمنه سر سد کینه ورس چشمه آبگرم ابدال و کاروانسرای سنگی زنجان.

مقایسه کلی دو کهن دژ

ارگ کهن دژ توس و قلعه بهستان ماهنشان هر دو نام «کهن دژ» را یدک می کشند اما تجربه ای متفاوت را ارائه می دهند. ارگ توس بخشی از یک مجموعه تاریخی بزرگتر در نزدیکی مشهد است که حول آرامگاه فردوسی شکل گرفته و دسترسی به آن آسان تر است. جاذبه های اطراف آن بیشتر ماهیت تاریخی ادبی و موزه ای دارند. در مقابل قلعه بهستان ماهنشان بنایی استثنایی با معماری صخره ای منحصر به فرد در منطقه ای با طبیعت بکر در استان زنجان است. بازدید از آن بیشتر جنبه ماجراجویی طبیعت گردی و دیدن پدیده های زمین شناسی مانند دودکش جن را دارد. انتخاب بین این دو یا بازدید از هر دو بستگی به علاقه و نوع سفر شما دارد.

نتیجه گیری

همانطور که دیدید نام «کهن دژ» ما را به دو نقطه مهم و متفاوت در نقشه ایران هدایت می کند: ارگ تاریخی در توس خراسان رضوی و قلعه صخره ای در بهستان زنجان. هر یک از این مکان ها با پیشینه تاریخی غنی و جاذبه های دیدنی اطراف خود تجربه ای منحصر به فرد را برای گردشگران رقم می زنند. چه به دنبال سیر در تاریخ ادبی ایران در توس باشید و چه کاوش در دل صخره ها و طبیعت بکر ماهنشان مناطق اطراف این دو کهن دژ ارزش بازدید را دارند. امیدواریم این راهنما به شما در برنامه ریزی سفری آگاهانه کمک کرده باشد. تجربیات و سوالات خود را در بخش دیدگاه ها با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول

منظور از جاهای دیدنی اطراف کهن دژ کدام منطقه است؟

عبارت «کهن دژ» به دو مکان تاریخی مجزا در ایران اشاره دارد: ارگ کهن دژ در توس (نزدیک مشهد) و قلعه بهستان در ماهنشان (استان زنجان). جاهای دیدنی اطراف کهن دژ می تواند شامل جاذبه های اطراف هر یک از این دو مکان باشد.

جاهای دیدنی اصلی اطراف ارگ کهن دژ توس کدامند؟

اصلی ترین جاهای دیدنی در نزدیکی ارگ کهن دژ توس شامل آرامگاه فردوسی گنبد هارونیه آرامگاه محمدرضا شجریان و مهدی اخوان ثالث و موزه توس است.

قلعه بهستان ماهنشان کجاست و چه ویژگی منحصر به فردی دارد؟

قلعه بهستان در شهرستان ماهنشان استان زنجان در نزدیکی رودخانه قزل اوزن واقع شده است. ویژگی منحصر به فرد آن معماری صخره ای و حفاری شدن آن در دل کوه است که ظاهری شبیه به دودکش های سنگی دارد.

جاهای دیدنی مهم نزدیک قلعه بهستان ماهنشان کدامند؟

در نزدیکی قلعه بهستان می توانید از دودکش های جن (هودوها) رودخانه قزل اوزن و دریاچه پری (شورگلی) دیدن کنید. سایر جاذبه های استان زنجان مانند غار کتله خور و معبد داش کسن نیز با فاصله بیشتری قرار دارند.

قدمت ارگ کهن دژ توس به چه دورانی باز می گردد؟

قدمت ارگ کهن دژ توس به پیش از اسلام بازمی گردد اما اوج اهمیت آن در دوره های سامانیان سلجوقیان و تیموریان بوده است.

قدمت قلعه بهستان ماهنشان به چه دورانی باز می گردد؟

قدمت قلعه بهستان ماهنشان به دوران مادها و هخامنشیان تخمین زده می شود و تا دوره های اسلامی نیز مورد استفاده بوده است.

بهترین زمان بازدید از قلعه بهستان چه فصلی است؟

بهترین زمان بازدید از قلعه بهستان و منطقه ماهنشان فصل بهار و تابستان است.