خلاصه کتاب روانشناسی و زیبایی شناسی سینما ( نویسنده ژان میتری )

کتاب «روانشناسی و زیبایی شناسی سینما» اثر ژان میتری، یه جور نقشه راهه برای فهمیدن اینکه سینما چطور کار می کنه و چطور روی مغز و روح ما اثر می ذاره. این کتاب، عمیق ترین ایده های میتری رو درباره ماهیت فیلم، از زبان گرفته تا احساساتی که به ما می ده، یه جا جمع کرده تا ما هم بتونیم پرده نقره ای رو با یه نگاه تازه تر و جذاب تر ببینیم.

اگه شما هم مثل من عاشق سینمایین و همیشه براتون سوال بوده که چرا بعضی فیلما اینقدر به دل آدم می شینه یا چطور یه کارگردان با چندتا تصویر و صدا، می تونه یه دنیای کامل بسازه، پس این مقاله رو از دست ندین. اینجا می خوایم با هم بریم سراغ دنیای فکری ژان میتری، یکی از مهم ترین متفکران تاریخ سینما، و ببینیم توی کتاب «روانشناسی و زیبایی شناسی سینما» چه گنج هایی رو برای ما رو کرده.

این کتاب یه جورایی ریشه های روانشناسی سینما و زیبایی شناسی سینما رو بررسی می کنه و نشون می ده که فیلم دیدن فقط یه سرگرمی نیست، یه تجربه عمیق و پیچیده ست. پس اگه دوست دارین بدونید «تئوری فیلم ژان میتری» چی میگه و چطور می تونه نگاهتون رو به سینما عوض کنه، تا آخرش با من همراه باشین.

ژان میتری: نابغه ای که سینما رو از نو به ما نشون داد

حتماً اسم ژان میتری به گوشتون خورده، یا شاید هم شنیدین که بهش میگن «ارسطوی فیلم»! واقعاً هم لقب بیراهی نیست. میتری یکی از اون آدم هاییه که پایه های تئوری فیلم رو گذاشت و نگاه خیلی ها رو به سینما برای همیشه عوض کرد. اون نه فقط یه نظریه پرداز خشک و خالی بود، بلکه خودش هم به شدت عاشق سینما بود. این عشقش به فیلم ها بود که باعث شد اینقدر عمیق بهشون نگاه کنه و نظریاتی رو ارائه بده که هنوزم بعد از سال ها، حرف اول رو می زنن.

میتری رو می شه یه جور «مدرنیست سنتی» توی تئوری فیلم دونست. یعنی چی؟ یعنی درسته که دنبال ایده های جدید و مدرن بود، ولی هیچ وقت ریشه ها و سنت های سینما رو فراموش نکرد. اون قبل از اینکه دست به قلم بشه و «روانشناسی سینما ژان میتری» رو به دنیا معرفی کنه، کلی فیلم دید و هر صحنه اش رو با دقت تو ذهنش نگه داشت. سینما براش مثل یه پناهگاه بود؛ جایی که می تونست ساعت ها غرق بشه و به دنبال «ماهیت سینما» بگرده. این عشق و کنجکاوی، تو ذره ذره حرف ها و نوشته هاش معلومه.

اون اعتقاد داشت سینما یه زبان منحصر به فرده که می تونه هم علم رو راضی کنه، هم ذوق آدم رو قلقلک بده. برای همین، وقتی «فلسفه سینما میتری» رو بررسی می کنیم، می بینیم که چقدر به جزئیات توجه کرده و چطور سعی کرده هم جنبه های علمی و هم جنبه های هنری این پدیده رو در کنار هم تحلیل کنه.

کتاب «روانشناسی و زیبایی شناسی سینما»: چرا اینقدر خاصه؟

خب، می رسیم به خود کتاب! «روانشناسی و زیبایی شناسی سینما ژان میتری» فقط یه کتاب معمولی نیست؛ یه مرجع تمام عیاره برای هرکسی که می خواد سر از کار سینما دربیاره. این کتاب تو دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی نوشته شد، یعنی دقیقاً زمانی که تئوری های نوین سینمایی داشتن شکل می گرفتن و همه دنبال این بودن که بفهمن این هنر جدید چیه و چطور کار می کنه. میتری با این کتاب، یه عالمه در و پنجره جدید رو به روی مطالعات سینمایی باز کرد.

وقتی میتری این کتاب رو می نوشت، سه تا هدف اصلی رو تو سرش داشت: اول اینکه می خواست یه تئوری جامع برای «زیبایی شناسی زبان شناسی فیلم» ارائه بده. یعنی بگه سینما چطور با تصاویرش حرف می زنه و معنی خلق می کنه. دوم، یه جور «تاریخ انتقادی تئوری فیلم» رو بنویسه و نشون بده نظریه ها چطور شکل گرفتن و تغییر کردن. و سوم، مهم تر از همه، بیاد «روان شناسی تجربه سینمایی» رو واکاوی کنه و بگه چرا وقتی فیلم می بینیم، اینقدر غرقش می شیم و چه اتفاقی توی ذهن ما می افته.

همین اهداف سه گانه باعث شدن که این کتاب یه اثر بی نظیر بشه. خیلی از نظریه هایی که بعداً اومدن، مثل ساختارگرایی یا حتی ساخت شکنانه، از ایده های میتری تاثیر گرفتن. مترجم توانمند این اثر، آقای شاپور عظیمی، با ترجمه دقیقش به ما کمک کرده تا این مفاهیم رو بهتر درک کنیم و انتشارات سوره مهر هم اون رو به دست ما رسونده.

اگه یادتون باشه، اوایل گفتم که به میتری میگن «ارسطوی فیلم». ریچارد بل هم گفته که این کتاب، «نقطه عطفی در زمینه فیلم شناسی» و «چکیده پنجاه سال نظریه پردازی» تو سینماست. لئو چارنی هم می گه یافته های میتری می تونه پارامترهای نقد فیلم رو کاملاً عوض کنه. می فهمین چقدر کتاب مهمیه؟ این همون اثریه که می تونه بهتون یه «راهنمای درک عمیق از ماهیت سینما» رو بده.

غواصی تو دل مفاهیم کلیدی ژان میتری: سینما چطور کار می کنه؟

حالا بیاین بریم سراغ بخش اصلی، یعنی مفاهیم اصلی کتاب ژان میتری و ببینیم این استاد بزرگ سینما چی می خواسته بهمون بگه.

الف) سینما: یه زبان خاص، نه فقط یه سرگرمی

میتری می گفت سینما چیزی فراتر از یه سرگرمی یا حتی یه هنره. اون سینما رو یه «زبان منحصر به فرد» می دونست. یه زبانی که می تونه با «تصویر سینمایی» حرف بزنه، اندیشه منتقل کنه و حتی ذهن ما رو شکل بده. اون معتقد بود سینما، مثل ادبیات و تئاتر، یه جوری بیان خاص خودش رو داره، ولی با اونا فرق می کنه.

به نظر میتری، تصاویر سینمایی می تونن نقش نشانه، نماد یا حتی قیاس رو داشته باشن. یعنی هر تصویری که می بینیم، فقط یه چیز ساده نیست، پشتش کلی معنی و مفهوم نهفته ست. میتری می گفت وقتی این تصاویر به شکل منطقی و پشت سر هم قرار می گیرن، یه «زبان» رو می سازن که می تونه پیام های پیچیده ای رو منتقل کنه.

استطاعت بیان، توانایی نظم بخشیدن دارد و می تواند اندیشه را شکل بدهد و با آن ارتباط برقرار کند؛ این امکان را دارد که ایده ها را بپروراند، آن ها را تغییر دهد؛ شکل بدهد؛ دگرگون کند؛ سپس به یک زبان بدل شود. در واقع این استطاعت بیانی است که آن را زبان می گویند.

این جمله میتری نشون می ده چقدر به «سینما به مثابه زبان» اهمیت می داده. یعنی سینما فقط یه وسیله برای نشون دادن واقعیت نیست، یه ابزار برای بازآفرینی و ارتباطه که با خودش یه دیالکتیک خاص داره.

ب) روانشناسی تجربه سینمایی: فیلم ها چطور جادو می کنن؟

تا حالا شده یه فیلم ببینین و بعد از تموم شدنش، حس کنین یه تیکه از وجودتون تغییر کرده؟ انگار دنیای واقعی کم رنگ شده و اون دنیای روی پرده، خیلی واقعی تر به نظر می رسه؟ میتری می خواست بفهمه چطور این اتفاق می افته. اون روی «روانشناسی تجربه سینمایی» خیلی تاکید داشت و می گفت قدرت سینما تو درگیر کردن عواطف ما و ایجاد یه جور «التذاذ روانی» غیرقابل انکاره.

مکانیزم های ادراکی و هوشی ما چطور با فیلم ها درگیر می شن؟ سینما چطور روی حواس پنج گانه ما تاثیر می ذاره و حتی می تونه «ادراک سینمایی» ما از واقعیت رو تغییر بده؟ میتری به این سوالا جواب می داد. اون می گفت ما وقتی فیلم می بینیم، ناخودآگاه با شخصیت ها «هم ذات پنداری» می کنیم و تو داستانشون شریک می شیم. این حس مشارکت، باعث میشه سینما اینقدر قدرتمند و مسحورکننده باشه.

ج) نقش مونتاژ و ریتم: الفبای سینما

اگه سینما یه زبانه، پس «نقش مونتاژ در سینما (از دیدگاه ژان میتری)» رو می تونیم الفبا و دستور زبانش بدونیم. میتری خیلی به مونتاژ و ریتم اهمیت می داد. اون می گفت ریشه های مونتاژ رو باید تو کارهای پیشگامانی مثل گریفیث و البته مکاتب شوروی پیدا کرد.

یکی از مهم ترین چیزایی که میتری بهش اشاره می کنه، «آزمایش کوله شُف» هست. یادتونه که تو این آزمایش، با نشون دادن یه تصویر بی تفاوت (مثلاً صورت یه بازیگر) کنار تصاویر مختلف (مثل یه کاسه سوپ یا یه تابوت)، چطور بیننده معنی های متفاوتی رو از اون تصویر بی تفاوت برداشت می کرد؟ این آزمایش نشون داد که مونتاژ، فقط کنار هم گذاشتن چندتا نما نیست، بلکه خلق معناست.

«روانشناسی مونتاژ» نشون می ده که چطور تدوین و کنار هم گذاشتن نماها، می تونه روی معنی و احساس ما تاثیر بذاره. میتری درباره «ریتم سینمایی»، نماهای متحرک دوربین، عمق میدان و حتی مفهوم «نامونتاژ» (یعنی سکانس های طولانی و بدون برش که واقعیت رو به شکل فراگیرتری نشون می دن) هم حرف می زنه. به قول خودش، اینا بنیان زبان سینمان.

د) تصویر و صدا در سینما: فراتر از چیزی که می بینیم و می شنویم

سینما فقط تصویر نیست، صدا هم هست. میتری به «اجزای بصری و شنیداری سینما» خیلی توجه می کرد. اون می گفت تصویر، حرکت و رنگ هر کدوم یه نقش مهم تو بیان سینمایی دارن. یه رنگ خاص، می تونه یه حس خاص رو منتقل کنه یا یه حرکت دوربین، می تونه معنی یه صحنه رو کاملاً عوض کنه.

ولی نقش صدا رو هم نباید دست کم گرفت. «نقش و معنای دیالوگ» فقط تو انتقال اطلاعات نیست؛ تو خلق فضا و شخصیت هم مهمه. همین طور «نقش موسیقی»؛ موسیقی می تونه تنش ایجاد کنه، احساسات رو تشدید کنه یا حتی به ما سرنخ بده. این عناصر کنار هم، «ساختارهای شنیداری-دیداری» رو می سازن که سینما رو اینقدر غنی می کنن. میتری حتی به «تصویر ذهنی»، «تصویر فی نفسه» و «تصاویر اریب» هم می پردازه که هر کدوم درکی متفاوت از واقعیت رو به ما میدن.

ه) زمان و مکان: داستان فیلم چطور ساخته میشه؟

فیلم ها چطور با زمان و مکان بازی می کنن؟ میتری اینو هم بررسی می کرد. اون می گفت سینما با اینکه ممکنه از تئاتر یا ادبیات الهام بگیره، ولی یه موجود کاملاً متفاوته. یه «تئاتر فیلم شده» هیچ وقت به معنای واقعی سینما نیست.

می دونین، میتری به این باور داشت که سینما قابلیت این رو داره که واقعیت رو بازآفرینی کنه، اما این «واقع گرایی و واقعیت در سینما» با اون چیزی که ما تو زندگی واقعی می بینیم، فرق داره. سینما می تونه با دستکاری زمان و مکان، یه دنیای جدید بسازه که منطق خودش رو داره. این «منطق فیلم» و «ساختارهای بصری» هستن که باعث میشن ما تو یه فیلم، یه داستان رو به شکل خاصی تجربه کنیم. «اهمیت و ارزش موضوع در درام شناسی فیلم» هم از نگاه میتری بسیار مهمه؛ یعنی داستان و ایده ای که پشت فیلمه، چقدر تاثیرگذاره و چطور می تونه روی بیننده اثر بذاره.

میراث ماندگار ژان میتری: تاثیری که هنوز حس میشه

حالا که یه کم با افکار میتری آشنا شدیم، می تونیم بفهمیم چرا اینقدر تو «تاریخچه تئوری فیلم» اسمش می درخشه. میتری فقط یه کتاب ننوشت، اون یه «دوره جامع برای فیلم شناسی» رو ارائه داد. یه جوری که بعد از اون، دیگه آموزش «نقد و بررسی کتاب روانشناسی و زیبایی شناسی سینما» و کلاً نقد فیلم، شکل دیگه ای به خودش گرفت.

کاری که میتری کرد، این بود که رویکردهای مختلف رو تو تحلیل سینما کنار هم آورد. از مارکسیسم گرفته تا روان کاوی، از نشانه شناسی تا ساختارگرایی، همه رو تو نگاه خودش به سینما گنجوند. برای همین، نظریاتش اینقدر جامع و کامله. «تاثیر ژان میتری بر تئوری فیلم» اینقدر زیاده که هنوزم بعد از سال ها، وقتی می خوایم درباره ماهیت سینما حرف بزنیم، باید بریم سراغ نوشته های اون.

اون یه جورایی مرزهای بین واقعیت و خیال رو تو سینما شکست و به ما یاد داد که چطور با یه دید عمیق تر، فیلم ها رو تماشا کنیم و ازشون لذت ببریم. برای همین، جایگاه ابدی میتری تو گفتمان نظری سینما، برای همیشه محکم و پابرجاست.

فیلم دیدن با یه نگاه تازه!

خب، رسیدیم به آخر داستانمون. امیدورام این «خلاصه کتاب روانشناسی و زیبایی شناسی سینما ( نویسنده ژان میتری )» تونسته باشه یه دید کلی و عمیق بهتون بده و شما رو با جهان فکری این متفکر بزرگ آشنا کرده باشه. همونطور که دیدیم، میتری به ما یاد میده که سینما فقط یه پرده نقره ای و چندتا تصویر متحرک نیست، بلکه یه زبان پیچیده، یه تجربه روانشناختی عمیق و یه دنیای بی پایانه.

دفعه بعدی که رفتین سینما یا پای تلویزیون نشستین تا فیلم ببینین، سعی کنین با یه نگاه تازه تر بهش نگاه کنین. شاید حالا بتونین اون مکانیزم های پنهان رو که میتری ازشون حرف می زد، بهتر درک کنین. به مونتاژ، به ریتم، به نحوه بازی با زمان و مکان دقت کنین. شاید اینطوری، لذت فیلم دیدنتون هم چندبرابر بشه.

البته این مقاله فقط یه دروازه کوچیکه برای ورود به دنیای غنی کتاب اصلی. اگه واقعاً شیفته این مباحث شدین، پیشنهاد می کنم حتماً برید سراغ خود کتاب و با ترجمه دقیق شاپور عظیمی، عمیق تر تو دنیای میتری غرق بشین. مطمئن باشین، ارزشش رو داره!