خلاصه کتاب پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران ( نویسنده مهسا نجارصادقی )

کتاب «پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران» اثری از مهسا نجارصادقی، کلید فهم این موضوع است که چرا رویکردهای قدیمی در برنامه ریزی توسعه کشورمان جواب ندادند و حالا باید به فکر یک راهکار نو باشیم. این کتاب برای تمام کسانی که دغدغه توسعه ایران را دارند، مثل یک نقشه راه عمل می کند تا با رویکردی اثربخش تر آشنا شوند. راستش را بخواهید، در این دوره و زمانه که همه چیز با سرعت سرسام آوری تغییر می کند، مدل های سنتی برنامه ریزی توسعه، به خصوص در کشور ما، حسابی کم آورده اند. انگار هر چقدر هم تلاش می کنیم و منابع زیادی را پای طرح های توسعه می ریزیم، باز هم به آن نتیجه دلخواه نمی رسیم. اینجاست که مهسا نجارصادقی با یک نگاه تازه و عمیق، سراغ «رهیافت پویش مختلط» می رود.

در واقع، نویسنده اینجا فقط به مشکلات اشاره نمی کند؛ بلکه دست می گذارد روی یک راه حل که می تواند اوضاع را تغییر دهد. او معتقد است که با این رهیافت، می توانیم هم از نقاط قوت برنامه ریزی های جامع و بلندمدت استفاده کنیم و هم از انعطاف پذیری و چابکی برنامه ریزی های خرد و کوتاه مدت بهره ببریم. اگر شما هم به این فکر می کنید که چطور می شود برنامه ریزی توسعه در ایران را از یک چرخه تکراری و بی نتیجه نجات داد و واقعاً به سمت پیشرفت حرکت کرد، باید بگویم این کتاب دقیقاً همان چیزی است که به دردتان می خورد. بیاین با هم نگاهی بیندازیم به ایده های اصلی این کتاب ارزشمند و ببینیم «پویش مختلط» چطور می تواند راهگشا باشد.

درباره کتاب پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران و نویسنده آن

وقتی اسم مهسا نجارصادقی به گوشمان می خورد، یاد تخصص و دغدغه او در حوزه شهرسازی و برنامه ریزی توسعه می افتیم. ایشان با سال ها تجربه و تحقیق، سعی کرده اند که چالش های برنامه ریزی در ایران را از زاویه ای جدید بررسی کنند و راه حل هایی عملی ارائه دهند. این کتاب حاصل همین دغدغه ها و پژوهش های ایشان است.

انتشارات شهرسازی هم که خودش یک نام آشنا و تخصصی در زمینه کتاب های شهرسازی، معماری و عمران است، با انتشار این اثر، نشان داده که چقدر به محتوای عمیق و کاربردی اهمیت می دهد. این انتشارات با همین رویکرد، سال هاست که بستری برای انتشار دانش و تجربه متخصصان فراهم کرده و به دانشجویان و کارشناسان کمک می کند تا به روزترین اطلاعات را در دسترس داشته باشند.

کتاب «پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران» که سال ۱۳۹۹ منتشر شده، در ۹۲ صفحه (نسخه الکترونیکی PDF) و با شابک 978-622-968611-9، منبعی فوق العاده برای دانشجویان و متخصصان رشته های مرتبط است. این مشخصات نشان می دهد که با یک اثر جدی و پژوهش محور روبرو هستیم که قرار نیست فقط اطلاعاتی سطحی به ما بدهد، بلکه عمق مطالب را هدف قرار داده است.

اگر بخواهیم بگوییم این کتاب برای چه کسانی نوشته شده، باید به سراغ دانشجویان و پژوهشگران شهرسازی، برنامه ریزی منطقه ای و حتی علوم اجتماعی برویم. کارشناسان و متخصصان دستگاه های اجرایی که مستقیم با چالش های توسعه سروکار دارند، هم می توانند از این کتاب الهام بگیرند. اساتید دانشگاهی هم همیشه دنبال منابع جدید و کاربردی برای تدریس هستند و این کتاب قطعاً یکی از آن منابع خوب است. حتی اگر شما صرفاً یک علاقه مند به مباحث توسعه پایدار و مسائل ایران هستید، باز هم این کتاب می تواند دریچه های تازه ای را به روی شما باز کند و کمک کند بفهمید چرا بعضی از مشکلاتمان ریشه ای تر از آن چیزی هستند که فکر می کنیم.

چرا برنامه ریزی توسعه در ایران به رویکردی نوین نیاز دارد؟ (نقد رویکردهای سنتی)

اصلاً بیاین از اول شروع کنیم و ببینیم چرا باید به دنبال رویکردهای جدید در برنامه ریزی توسعه باشیم؟ مگر همین رویکردهای سنتی و از بالا به پایین چه مشکلی دارند؟ واقعیتش این است که این مدل ها، هرچقدر هم که در تئوری خوب به نظر برسند، در عمل نتوانسته اند گره گشای مشکلات توسعه شهری و منطقه ای ما باشند. انگار یک جای کار می لنگد و این لنگیدن هم سال هاست که گریبانگیر کشورمان شده.

ببینید، یکی از مهم ترین دلایلی که مهسا نجارصادقی هم در کتابش به آن اشاره می کند، «تسلط رویکرد برنامه ریزی از بالا به پایین» است. یعنی چی؟ یعنی اینکه معمولاً تصمیمات کلان توسعه در سطح ملی گرفته می شود، بدون اینکه به جزئیات، نیازها و ظرفیت های محلی توجه کافی شود. این مدل، مثل یک لباس بزرگ است که می خواهیم تنِ همه شهرهای کوچک و بزرگ کشور کنیم، بدون اینکه به سایز و فرم هر کدام اهمیت بدهیم. خب نتیجه چه می شود؟ طرح هایی که روی کاغذ عالی به نظر می رسند، اما در واقعیت، نه با نیاز مردم همخوانی دارند و نه با شرایط جغرافیایی و فرهنگی هر منطقه.

نتیجه این ناکارآمدی ها هم که دیگر نیازی به گفتن ندارد. منابع زیادی از کشور، چه مالی و چه انسانی، هدر می روند. پروژه های عمرانی نیمه کاره می مانند، توسعه نامتوازن اتفاق می افتد، نابرابری ها بیشتر می شود و اهداف کلان توسعه، مثل سراب، همیشه از ما دور می مانند. فکرش را بکنید، هر سال کلی بودجه برای توسعه در نظر گرفته می شود، اما چون مدل برنامه ریزی اشکال دارد، این بودجه ها به جای اینکه زخم های توسعه را درمان کنند، بیشتر به چاله می ریزند و هیچ تأثیری در تحول ساختاری مناطق ندارند.

پس، اگر می خواهیم از این چرخه معیوب خارج شویم، راهی جز بازنگری اساسی در رویکردهایمان نداریم. باید بفهمیم که عصر برنامه ریزی های خشک و از پیش تعیین شده گذشته و حالا نیاز به رویکردی داریم که هم انعطاف پذیر باشد، هم مشارکتی و هم بتواند بین اهداف بلندمدت و واقعیت های میدانی، یک تعادل منطقی برقرار کند. این همان جایی است که اهمیت «رهیافت پویش مختلط» بیشتر خودش را نشان می دهد.

مهم ترین دلیل عدم موفقیت سیاست های توسعه شهری و منطقه ای در ایران، تسلط رویکرد برنامه ریزی از بالا به پایین و عدم توجه کافی به شرایط و نیازهای محلی است که منجر به هدررفت منابع و عدم تحقق اهداف می شود.

بخش اول کتاب: مروری بر مفاهیم پایه توسعه و رهیافت های برنامه ریزی

در این بخش، مهسا نجارصادقی خیلی اصولی و با حوصله، ما را با مفاهیم پایه ای که برای فهم «پویش مختلط» لازم است، آشنا می کند. انگار دارد نقشه راه را می کشد و می گوید برای رسیدن به مقصد، اول باید این مفاهیم را خوب بشناسیم. این بخش، در واقع ستون فقرات کتاب است.

مفاهیم و ابعاد توسعه

قبل از هر چیزی، باید بفهمیم اصلاً «توسعه» یعنی چه؟ آیا توسعه فقط به معنی ساختن ساختمان های بلند و راه های عریض است؟ یا چیز دیگری در دلش دارد؟ مهسا نجارصادقی در کتابش، تعریف توسعه را عمیق تر از یک نوسازی صرف می داند. او می گوید توسعه یعنی یک فرآیند پیچیده و چندبعدی که هدفش بهبود کیفیت زندگی همه افراد جامعه است، نه فقط بخش کوچکی از آن.

• تعریف توسعه: از دیدگاه کتاب، توسعه فقط نوسازی و رشد اقتصادی نیست. توسعه یعنی یک تغییر اساسی و پایدار در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی که منجر به افزایش رفاه، برابری، عدالت و توانمندسازی افراد جامعه می شود.
• اهداف توسعه: اهداف توسعه خیلی گسترده اند. از افزایش سطح درآمد و کاهش فقر گرفته تا بهبود بهداشت و آموزش، ارتقای مشارکت مردم در تصمیم گیری ها، حفظ محیط زیست و احترام به فرهنگ های محلی. هدف کلی این است که جامعه ای داشته باشیم که در آن، همه فرصت رشد و پیشرفت داشته باشند.
• مکاتب مهم توسعه: نویسنده به سه مکتب اصلی در توسعه اشاره می کند:
  1. مکتب نوسازی: این مکتب معتقد است کشورهای در حال توسعه باید راه توسعه کشورهای غربی را طی کنند و با الگوبرداری از آن ها، به سمت صنعتی شدن و مدرنیزاسیون پیش بروند.
  2. مکتب وابستگی: این مکتب برعکس، می گوید توسعه نیافتگی کشورهای جهان سوم نتیجه وابستگی آن ها به کشورهای توسعه یافته و استثمار منابعشان است.
  3. مکتب نظام جهانی: این مکتب هم توسعه و توسعه نیافتگی را بخشی از یک سیستم جهانی می داند که کشورهای مرکزی (توسعه یافته) و کشورهای پیرامونی (توسعه نیافته) در آن نقش های متفاوتی دارند.

ابعاد توسعه:

توسعه یک موجود تک بعدی نیست؛ بلکه ابعاد مختلفی دارد که همه با هم روی هم تأثیر می گذارند:

• توسعه اقتصادی: این بخش به مدل های کلیدی مثل مدل روستو (مراحل رشد اقتصادی)، هارود-دومار، مدل دو شکاف، مدل لوویس (اقتصاد دوگانه) و سولو (رشد نئوکلاسیک) اشاره می کند. شاخص هایی مثل تولید ناخالص داخلی (GDP)، درآمد سرانه و نرخ بیکاری، از مهم ترین شاخص های توسعه اقتصادی هستند.
• توسعه فرهنگی: جایگاه فرهنگ در توسعه خیلی بالاست. فرهنگ، موتور محرکه تغییرات است و می تواند مسیر توسعه را هموار یا ناهموار کند. ویژگی هایی مثل هویت فرهنگی، خلاقیت و نوآوری، و شاخص هایی مانند سطح سواد، دسترسی به رسانه ها و مشارکت در فعالیت های فرهنگی، نشان دهنده توسعه فرهنگی هستند.
• توسعه سیاسی: مفاهیم مشارکت سیاسی، فرهنگ سیاسی و نقش نهادهای مدنی در این بُعد قرار می گیرند. توسعه سیاسی یعنی جامعه ای که مردمش در تصمیم گیری ها نقش دارند و حقوق و آزادی هایشان محترم شمرده می شود. تئوری پردازانی مثل هانتینگتون و رابرت دال در این زمینه حرف های زیادی برای گفتن دارند.
• توسعه اجتماعی: توسعه اجتماعی بر عدالت، برابری، کاهش نابرابری ها، بهبود سطح زندگی و رفاه عمومی تمرکز دارد. این بُعد از توسعه، رابطه تنگاتنگی با تصمیم گیری ها و سیاست گذاری ها دارد و به کیفیت زندگی انسان ها می پردازد.

روش های متداول برنامه ریزی توسعه (نقد و بررسی)

حالا که فهمیدیم توسعه چه ابعادی دارد، باید ببینیم که برای رسیدن به آن، چه مدل های برنامه ریزی ای وجود داشته و ایرادشان کجا بوده است.

• مدل منطقی: این مدل، یک رویکرد کاملاً عقلانی و خطی دارد. یعنی اول مشکلات را شناسایی می کنیم، بعد اهداف را تعیین می کنیم، بعد گزینه های مختلف را بررسی می کنیم، بعد بهترین گزینه را انتخاب می کنیم و بعد هم اجرا می کنیم. خیلی مرتب و منظم، اما…
  • نقد آن: در دنیای واقعی، اوضاع اینقدر مرتب و منطقی نیست. اطلاعات همیشه کامل نیستند، ذینفعان مختلف دیدگاه های متفاوتی دارند و عوامل پیش بینی نشده زیادند. این مدل، در عمل نمی تواند پیچیدگی های جامعه را مدیریت کند و اغلب به بن بست می خورد.
• رویکرد افزایشی (اندک افزایی): این رویکرد، برعکس مدل منطقی، می گوید بیایید به جای تغییرات بزرگ و ریشه ای، گام های کوچک و تدریجی برداریم. یعنی از وضعیت موجود شروع کنیم و کم کم اصلاحات را اعمال کنیم.
  • نقد آن: درست است که این رویکرد ریسک کمتری دارد، اما اگر مشکلات جامعه ریشه ای باشند، با تغییرات اندک و incremental نمی توانیم به تحول دست پیدا کنیم. این مدل بیشتر به درد حفظ وضع موجود می خورد تا ایجاد تغییرات اساسی.
• رهیافت پویش مختلط (Mixed-Scanning Approach): اینجاست که می رسیم به راهکار پیشنهادی کتاب و آمیتاعی اتزیونی. این رهیافت، یک نوع حد وسط هوشمندانه بین مدل منطقی (که خیلی جامع و بلندمدت است) و رویکرد افزایشی (که خیلی جزئی و کوتاه مدت است) است.
  • معرفی این رهیافت به عنوان جایگزین: پویش مختلط می گوید بیایید هم به تصویر کلی نگاه کنیم و هم به جزئیات. مثل وقتی که می خواهیم یک شهر را از بالا با هلیکوپتر ببینیم (پویش کلی) و بعد برای بررسی یک کوچه، پیاده شویم و جزئیات را ببینیم (پویش جزئی).
  • اصول و بنیان های فکری آن (آمیتاعی اتزیونی): اتزیونی معتقد است که ما نه می توانیم همه اطلاعات را در نظر بگیریم (مدل منطقی غیرممکن است) و نه می توانیم فقط به تغییرات کوچک دلخوش باشیم (مدل افزایشی ناکافی است). پس باید بین این دو تعادل برقرار کنیم.
  • چگونگی عملکرد پویش مختلط در یک وضعیت ساده: فرآیند تصمیم گیری شامل دو مرحله است:
    1. پویش کلی (Broad Scanning): اول یک بررسی اجمالی و کلی از وضعیت موجود و اهداف بلندمدت می کنیم. گزینه های اصلی را شناسایی می کنیم و گزینه های نامربوط را حذف می کنیم.
    2. پویش جزئی (Detailed Scanning): بعد از انتخاب چند گزینه اصلی، روی جزئیات هر کدام تمرکز می کنیم، اطلاعات دقیق تری جمع آوری می کنیم و بهترین گزینه را انتخاب می کنیم.
  • فرآیند تصمیم گیری در مدل مختلط و ارزیابی تصمیمات: این مدل به ما اجازه می دهد که هم از دید پرنده به ماجرا نگاه کنیم و هم از دید یک فرد روی زمین. در هر مرحله، می توانیم تصمیماتمان را ارزیابی کنیم و در صورت لزوم، به عقب برگردیم و گزینه های دیگر را بررسی کنیم.
  • مزایا و نقاط قوت این رهیافت: مهم ترین مزیتش این است که هم انعطاف پذیر است و هم جامع نگر. جلوی هدررفت منابع را می گیرد، چون روی گزینه های محدودتر و کارآمدتر تمرکز می کند. همچنین، به ذینفعان بیشتری فرصت مشارکت می دهد.

اصول و ویژگی های کاربست پویش مختلط: (بررسی الزامات و امکانات آن)

حالا که با کلیات رهیافت پویش مختلط آشنا شدیم، مهسا نجارصادقی به جزئیات و اصول کاربست آن می پردازد. یعنی اینکه این رهیافت در عمل چطور خودش را نشان می دهد و چه الزاماتی دارد.

• نگرش به عوامل ساختاری: پویش مختلط فقط به راه حل های سطحی نگاه نمی کند؛ بلکه ریشه های مشکلات را در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می بیند و سعی می کند با تغییر در این ساختارها، به راه حل های پایدار برسد.
• میزان دربرگیرندگی موضوعات: این رهیافت جامع نگر است. یعنی سعی می کند تمام ابعاد و جوانب یک مسئله توسعه را در نظر بگیرد و از نگاه تک بعدی پرهیز کند. از مسائل محیط زیستی گرفته تا اجتماعی و اقتصادی، همه در نظر گرفته می شوند.
• نقش تصمیم ساز و فرآیند تصمیم سازی: در این مدل، تصمیم ساز فقط یک فرد یا نهاد بالا به پایین نیست؛ بلکه افراد و گروه های مختلف، به ویژه جوامع محلی، در فرآیند تصمیم سازی مشارکت دارند. تصمیم سازی یک فرآیند دوطرفه و پویا است.
• عملگرایی و توجه به اجرا: پویش مختلط فقط روی تئوری پردازی متمرکز نیست؛ بلکه به اجرایی بودن طرح ها و برنامه ها هم اهمیت زیادی می دهد. یعنی به جای طرح های بلندپروازانه و غیرعملی، دنبال راه حل هایی است که واقعاً بتوان آن ها را پیاده کرد.
• بررسی میزان مشکل گرایی: این رهیافت به جای اینکه فقط به علائم بیماری بپردازد، سراغ ریشه های مشکل می رود. یعنی اول خوب مشکل را تحلیل می کند و بعد به دنبال راه حل می گردد.
• رابطه میان مقصد و وسیله: پویش مختلط به این نکته توجه دارد که ابزارها و وسایلی که برای رسیدن به اهداف توسعه استفاده می کنیم، باید با خود اهداف همخوانی داشته باشند. یعنی هدف، وسیله را توجیه نمی کند؛ بلکه باید یک همسویی بین آن ها وجود داشته باشد.
• میزان آینده نگری و توانایی انجام اصلاحات بزرگ: با اینکه پویش مختلط انعطاف پذیر است و گام های کوچک را می پذیرد، اما توانایی انجام اصلاحات بزرگ و ریشه ای را هم دارد. این رهیافت می تواند هم به آینده دور نگاه کند و هم به نیازهای امروز پاسخ دهد.

مهسا نجارصادقی برای ملموس تر کردن این رهیافت، به مثال های جهانی هم اشاره می کند. مثلاً، برنامه ریزی خدمات بهداشتی در اسکاتلند یا برنامه ریزی فضایی در منطقه زیلند هلند، نمونه های موفقی هستند که نشان می دهند چطور با استفاده از پویش مختلط توانسته اند به نتایج بهتری دست پیدا کنند. این مثال ها به ما نشان می دهند که این رویکرد فقط یک تئوری نیست، بلکه در عمل هم جواب می دهد.

بخش دوم کتاب: امکان سنجی و مناسبت کاربست رهیافت پویش مختلط در برنامه ریزی توسعه ایران

خب، تا اینجا با رهیافت پویش مختلط آشنا شدیم، اما حالا سوال اصلی این است: آیا این رهیافت به درد ایران هم می خورد؟ اصلاً می شود آن را در شرایط خاص کشور ما پیاده کرد؟ بخش دوم کتاب، دقیقاً به همین سوال ها پاسخ می دهد و وارد فاز پژوهش میدانی و امکان سنجی می شود.

چگونگی انجام تحقیق در کتاب

نویسنده برای اینکه نشان دهد پویش مختلط چقدر برای ایران مناسب است، یک تحقیق دقیق انجام داده. فرآیند تحقیق خیلی هوشمندانه طراحی شده تا بتواند واقعیت های جامعه ما را به خوبی منعکس کند.

• ترسیمی از فرآیند تحقیق و محدوده نمونه مورد بررسی: مهسا نجارصادقی برای انجام تحقیق، یک محدوده نمونه مشخص را انتخاب کرده است. این محدوده، با توجه به سابقه تاریخی، ویژگی های طبیعی-جغرافیایی، جمعیتی و اقتصادی خاص خودش، به عنوان یک نمونه از شهرهای ایران انتخاب شده تا نتایج تحقیق قابل تعمیم باشند. بررسی این عوامل درونی و بیرونی، کمک می کند تا تحلیل ها واقعی تر شوند.
• روش های تجزیه و تحلیل داده ها: برای جمع آوری اطلاعات، از پرسشنامه های معتبر استفاده شده است. اعتبار و روایی پرسشنامه (یعنی اینکه آیا پرسشنامه واقعاً آنچه را که قرار است بسنجد، می سنجد و آیا نتایجش قابل اعتماد است؟) به دقت بررسی شده تا از صحت داده ها مطمئن باشیم. بعد از جمع آوری، داده ها با روش های آماری و تحلیلی مناسب، تجزیه و تحلیل شده اند تا به نتایج دقیق و مستدلی برسیم.

یافته های اصلی و نتیجه گیری ها

نتیجه این تحقیق، خیلی جالب و روشنگر است. نویسنده با تحلیل داده ها، به یافته های مهمی دست پیدا کرده که به ما نشان می دهد رویکردهای سنتی برنامه ریزی در ایران چقدر ناکارآمد بوده اند و چقدر به یک تغییر اساسی نیاز داریم.

• ارائه خلاصه ای از یافته های توصیفی و استنباطی کتاب: از جمله یافته های مهم این تحقیق، بررسی «نرمال بودن مشارکت مردم» است. این بخش نشان می دهد که آیا مردم واقعاً در فرآیندهای برنامه ریزی مشارکتی مؤثر داشته اند یا خیر. متأسفانه، یافته ها معمولاً حکایت از مشارکت ضعیف و عدم تأثیرگذاری واقعی مردم دارند.
• چگونگی پاسخ دهی به سؤالات تحقیق بر اساس تحلیل داده ها: با تحلیل این داده ها، کتاب به سؤالات اصلی تحقیق پاسخ می دهد و نشان می دهد که چقدر برنامه ریزی های فعلی با واقعیت های جامعه ایران فاصله دارند و چقدر نیاز به یک مدل جدید داریم.

مناسبت رهیافت پویش مختلط برای برنامه ریزی توسعه در ایران

خب، حالا می رسیم به قسمت هیجان انگیز ماجرا: آیا پویش مختلط واقعاً برای ایران مناسب است؟ مهسا نجارصادقی با توجه به نتایج تحقیقش، با اطمینان می گوید بله!

• تأکید مجدد بر ناکارآمدی رویکردهای برنامه ریزی کنونی در ایران (بر اساس یافته های تحقیق): یافته های کتاب، مثل یک آینه، نشان می دهند که رویکردهای سنتی برنامه ریزی، به ویژه مدل «از بالا به پایین»، چطور باعث شکست های پی درپی در طرح های توسعه شده اند. این ناکارآمدی ها دیگر یک فرضیه نیستند، بلکه با تحقیق و داده های آماری اثبات شده اند.
• بررسی ویژگی های مدل مختلط که آن را برای بستر ایران مناسب می سازد: پویش مختلط، با ویژگی های خاص خودش، مثل انعطاف پذیری، توجه همزمان به کل و جزء، و امکان مشارکت مردم، می تواند به عنوان یک راه حل کارآمد در ایران عمل کند. کشور ما پر از تنوع است؛ از نظر جغرافیایی، فرهنگی و اقتصادی. یک مدل ثابت و خشک برای همه جا جواب نمی دهد. پویش مختلط با نگاه هوشمندانه به جزئیات و نیازهای محلی، همزمان با دیدگاه کلان، می تواند این تنوع را پوشش دهد.
• پیشنهاد مراحل اجرایی مدل مختلط در شرایط برنامه ریزی توسعه ایران: کتاب فقط به گفتن خوبی های پویش مختلط بسنده نمی کند؛ بلکه مراحل اجرایی آن را هم برای شرایط ایران پیشنهاد می دهد. یعنی دقیقاً می گوید چطور می توانیم این رهیافت را در عمل پیاده کنیم. این مراحل شامل:
  1. پویش اولیه و کلی: شناسایی مسائل کلان و اهداف ملی توسعه، همراه با نگاهی اجمالی به فرصت ها و چالش های کلی کشور.
  2. تعیین حوزه های اولویت دار: با توجه به نیازها و ظرفیت های هر منطقه، حوزه هایی که نیاز به برنامه ریزی جزئی تر دارند، مشخص می شوند.
  3. پویش جزئی و مشارکتی: در این مرحله، با مشارکت فعال مردم، کارشناسان و ذینفعان محلی، جزئیات طرح ها و برنامه ها برای هر منطقه تدوین می شود.
  4. اجرا، پایش و بازنگری: طرح ها اجرایی می شوند، اما این پایان کار نیست. مدام باید پایش شوند و در صورت لزوم، با توجه به بازخوردهای میدانی و تغییرات، بازنگری و اصلاح شوند.
• نتیجه گیری کلی کتاب درباره قابلیت جایگزینی این رهیافت: در نهایت، مهسا نجارصادقی با استناد به یافته های تحقیق، به این نتیجه می رسد که رهیافت پویش مختلط نه تنها یک گزینه، بلکه یک ضرورت برای برنامه ریزی توسعه در ایران است. این رهیافت می تواند ناکارآمدی های گذشته را جبران کند و مسیر توسعه ای پایدارتر، عادلانه تر و مردمی تر را برای کشورمان هموار سازد.

این بخش از کتاب نشان می دهد که نویسنده فقط به تئوری ها بسنده نکرده، بلکه با یک پژوهش عملی و کاربردی، به دنبال ارائه یک راهکار بومی و مؤثر برای چالش های برنامه ریزی توسعه در ایران بوده است. این واقعاً یکی از نقاط قوت اصلی کتاب است.

نقد و بررسی کلی کتاب

حالا که یک دید کلی نسبت به محتوای کتاب «پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران» پیدا کردیم، بیایید یک نقد و بررسی کلی هم داشته باشیم و ببینیم چه نقاط قوت و احیاناً چه محدودیت هایی دارد.

نقاط قوت کتاب

راستش را بخواهید، این کتاب کلی حرف حساب برای گفتن دارد و به چند دلیل واقعاً ارزشمند است:

• جامعیت و عمق تحلیلی: مهسا نجارصادقی بدون اینکه موضوع را سطحی ببیند، به عمق مفاهیم می رود. از مبانی نظری توسعه گرفته تا مکاتب مختلف و نقد روش های سنتی، همه را با دقت بررسی می کند. این جامعیت باعث می شود خواننده یک دید کامل و همه جانبه پیدا کند.
• کاربرد در بستر ایران: یکی از بزرگترین نقاط قوت کتاب این است که فقط به تئوری های جهانی نمی پردازد؛ بلکه با یک تحقیق میدانی، مناسبت و امکان کاربست «رهیافت پویش مختلط» را در شرایط خاص و پیچیده ایران بررسی می کند. این یعنی محتوای کتاب کاملاً بومی و کاربردی است و صرفاً ترجمه یا کپی برداری نیست.
• ارائه راهکار عملی: کتاب فقط به گفتن مشکلات بسنده نمی کند؛ بلکه یک راهکار مشخص و عملی به نام «پویش مختلط» را معرفی و چگونگی پیاده سازی آن را در ایران پیشنهاد می دهد. این خودش برای سیاست گذاران و برنامه ریزان خیلی کمک کننده است.
• لحن علمی و مستدل: با وجود اینکه لحن مقاله ما محاوره ای است، اما کتاب خود لحنی کاملاً علمی و مستدل دارد. نویسنده با استناد به منابع معتبر و نتایج تحقیق، اعتبار زیادی به مطالب می دهد که باعث افزایش اعتماد خواننده می شود.

چالش ها یا محدودیت های احتمالی

البته هیچ کتابی بی نقص نیست و هر اثری ممکن است نقاطی برای بهبود داشته باشد. با اینکه این کتاب واقعاً ارزشمند است، اما شاید بتوان گفت:

• نیاز به اطلاعات عمیق تر در برخی بخش ها: گاهی اوقات در بخش هایی که به مدل ها و مکاتب توسعه می پردازد، ممکن است برای خواننده ای که پیش زمینه قوی در این حوزه ندارد، نیاز به توضیح و تفصیل بیشتری باشد. البته این ذات یک خلاصه کتاب است و نه خود کتاب اصلی.
• تمرکز بر یک رهیافت: هرچند پویش مختلط یک رهیافت قوی است، اما شاید برخی خوانندگان انتظار داشته باشند که کتاب به مقایسه عمیق تر و جامع تری با سایر رهیافت های نوین برنامه ریزی نیز بپردازد تا ابعاد بیشتری از بحث روشن شود.

در مجموع، این ها بیشتر نکاتی هستند که می توانند به غنای بیشتر کتاب در نسخه های بعدی کمک کنند و چیزی از ارزش های بالای این اثر کم نمی کنند. کتاب مهسا نجارصادقی، بی شک یک گام رو به جلو در ادبیات برنامه ریزی توسعه در ایران است.

جمع بندی و نتیجه گیری

رسیدیم به آخر کلام. کتاب «پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران» از مهسا نجارصادقی، واقعاً یک اثر مهم و کاربردی در زمینه خودش است. این کتاب فقط یک نظریه خشک و خالی نیست؛ بلکه یک تحلیل عمیق و بومی از چالش های برنامه ریزی در کشور ماست که یک راهکار عملی و اثربخش را هم جلوی پایمان می گذارد.

پیام اصلی کتاب خیلی روشن است: رویکردهای سنتی برنامه ریزی، به خصوص همان مدل «از بالا به پایین»، در ایران دیگر جواب نمی دهند. نتیجه اش هم هدر رفتن منابع، ناکارآمدی و عدم دستیابی به اهداف توسعه است. اینجاست که «رهیافت پویش مختلط» وارد میدان می شود. این رهیافت، با آن نگاه دوگانه اش به تصویر کلی و جزئیات، می تواند بین اهداف بلندمدت و واقعیت های میدانی یک پل ارتباطی محکم بسازد و راه را برای یک توسعه پایدار و عادلانه باز کند.

این کتاب برای همه کسانی که درگیر مسائل توسعه هستند، یک چراغ راه است. به سیاست گذاران و مدیران کمک می کند تا بفهمند برای رسیدن به توسعه واقعی، باید از برنامه ریزی های خشک و بی روح فاصله بگیرند و سراغ مدل های انعطاف پذیر و مشارکتی بیایند. به پژوهشگران و دانشجویان هم دیدی تازه می دهد که می توانند روی آن بنا کنند و تحقیقات بیشتری انجام دهند.

اگر شما هم می خواهید عمق این ایده های ارزشمند را درک کنید و با یکی از مهم ترین راهکارهای نوین برنامه ریزی توسعه آشنا شوید، بهتان توصیه می کنم حتماً نسخه کامل کتاب «خلاصه کتاب پویش مختلط و برنامه ریزی توسعه در ایران ( نویسنده مهسا نجارصادقی )» را تهیه و مطالعه کنید. مطمئن باشید که خواندن این کتاب، نگاه شما را به آینده توسعه کشورمان تغییر خواهد داد و ابزارهای فکری جدیدی به شما خواهد داد تا در مسیر ساختن ایرانی بهتر، سهیم باشید.