تالاب بند علی خان

تالاب بند علی خان، که زمانی نگین سرسبز و پرآب دشت ورامین و مأمن هزاران پرنده مهاجر بود، حالا در سال ۱۴۰۳ به طور کامل خشک شده و به تلی از خاک و نمک تبدیل شده است. این نگینِ از دست رفته، داستانی تلخ اما پر از درس های زیست محیطی برای ما دارد که مطالعه آن برای درک بحران آب در ایران، ضروری است.

از رویش تا ریزش: آشنایی با تالاب بند علی خان و وضعیت کنونی آن

حتماً اسم تالاب بند علی خان> به گوشتان خورده، یا شاید هم خاطره ای از روزهای پرآبی و حضور هزاران پرنده در ذهنتان دارید. این تالاب که زمانی تنها تالاب استان تهران> بود و بخشی از منطقه حفاظت شده کویر مرکزی به حساب می آمد، دیگر آن شور و حال گذشته را ندارد. بله، متاسفانه باید با تلخی این واقعیت را قبول کنیم که تالاب بند علی خان> در حال حاضر (سال ۱۴۰۳) به طور کامل خشک شده و عملاً چیزی جز خاطره ای دور از آن باقی نمانده است. شاید فکر کنید وقتی یک تالاب خشک می شود، دیگر چه اهمیتی دارد که درباره اش حرف بزنیم؟ اما اتفاقاً، خشک شدن تالاب بند علی خان> خودش یک کتاب پر از درس های مهم زیست محیطی و نمادی از بحران های آبی است که کشورمان با آن دست و پنجه نرم می کند. این تالاب، با تمام زخم هایی که بر پیکرش نشسته، هنوز هم مرجع مهمی برای درک چالش های محیط زیست، تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت منابع آبی در ایران است و ما را به فکر وا می دارد که برای تالاب های باقیمانده چه باید بکنیم.

تالاب بند علی خان کجاست؟ (موقعیت و مرزهای جغرافیایی)

برای اینکه دقیقاً بدانید تالاب بند علی خان> کجا قرار گرفته، باید راهی جنوب شهرستان ورامین شوید. این تالاب، حدود ۳۵ کیلومتر پایین تر از ورامین> و در دل منطقه حفاظت شده کویر مرکزی> ایران واقع شده است. نکته جالب درباره موقعیت این تالاب، تقسیم جغرافیایی آن بین دو استان است؛ تقریباً ۲۰ درصد از مساحت تالاب در مرزهای استان تهران قرار می گرفت و ۸۰ درصد بقیه به استان قم تعلق داشت. از جنوب هم که نگاه کنید، تالاب بند علی خان> به دشت مسیله و دریاچه نمک محدود می شد. حالا که آب نیست، شاید فکر کنید دانستن آدرس تالاب بند علی خان> بی فایده است، اما حتی برای درک عمق فاجعه و بازدید از محوطه خشک آن، این اطلاعات کمک کننده است. می توانید روی نقشه گوگل هم مسیر را بررسی کنید و حتی اگر قصد بازدید از مناطق اطراف ورامین را دارید، از این موقعیت مطلع باشید.

داستان نام گذاری و تاریخچه شکل گیری تالاب

هر جایی که در ایران نامی از بند می بینید، معمولاً پای یک داستان قدیمی در میان است. تالاب بند علی خان> هم از این قاعده مستثنی نیست و یک تاریخچه شنیدنی پشت نامش دارد. حدود ۱۲۰ سال پیش، در دوران قاجار، یک مرد ثروتمند به نام علیخان زندگی می کرده که صاحب زمین های کشاورزی زیادی در پایین دست ورامین بوده است. برای آبیاری این زمین ها، او تصمیم می گیرد روی رودخانه شور، یک سد خاکی کوچک یا همان بند بسازد تا آب رودخانه را به سمت مزارعش هدایت کند. همین بند کوچک، به مرور زمان و با جمع شدن آب سیلاب ها و روان آب های فصلی، باعث شکل گیری یک تالاب فصلی> بزرگ شد و این طور بود که نام بند علی خان> روی این پهنه آبی ماند. شاید خود علیخان هرگز تصور نمی کرد که این بند خاکی ساده، روزی به یک زیستگاه ارزشمند> تبدیل شود و میزبان هزاران پرنده مهاجر باشد. این داستان نشان می دهد که گاهی اوقات، کوچک ترین اقدامات انسانی هم می توانند سرنوشت یک اکوسیستم را تغییر دهند.

تالاب بند علی خان در دوران اوج: مشخصات و کارکردهای اکولوژیکی (آنچه بود)

به روزهای طلایی تالاب بند علی خان> برگردیم، زمانی که پرندگان مهاجر بر فراز آن پرواز می کردند و زندگی در گوشه گوشه آن جریان داشت. این تالاب به معنای واقعی کلمه، یک زیستگاه شگفت انگیز> بود. وسعت آن به بالغ بر ۲۵ هزار هکتار می رسید و این یعنی تنها تالاب استان تهران> و یکی از پهنه های آبی مهم در کویر مرکزی> ایران بود. تالاب بند علی خان> ماهیتی فصلی> داشت؛ یعنی با شروع پاییز و زمستان و بارش باران، جان می گرفت و پرآب می شد، اما با گرم شدن هوا و کم شدن بارندگی ها، به تدریج باتلاقی و بعد خشک می شد. آب این تالاب بیشتر از رودخانه شور> تأمین می شد، اما سیلاب های سطحی از پایتخت و در گذشته نه چندان دور، حتی رودخانه شیرین> هم سهم مهمی در آبگیری آن داشتند.

تالاب بند علی خان در روزهای اوج، نقشی حیاتی در تغذیه مراتع جنوب دشت ورامین ایفا می کرد و به عنوان سدی مستحکم در برابر پیشروی کویر به حساب می آمد.

این تالاب نه تنها برای پرندگان، بلکه برای حیات عشایر استان های تهران، سمنان و قم هم اهمیت زیادی داشت. مراتع اطراف آن، محل چرای دام ها و تأمین معیشت این عشایر بود. تالاب بند علی خان> در واقع یک محیط زیست طبیعی> با کارکردهای اکولوژیکی بی نظیر بود که حالا جای خالی اش به وضوح حس می شود.

بهشت پرندگان مهاجر: حیات وحش تالاب بند علی خان (گذشته ای فراموش نشدنی)

اگر در گذشته به تالاب بند علی خان> سر می زدید، محو تماشای صحنه هایی می شدید که حالا فقط در عکس ها و خاطرات باقی مانده اند. این تالاب، بهشت پرندگان مهاجر> بود؛ ایستگاه استراحت و تجدید قوا برای هزاران پرنده ای که از سیبری> و شمال ایران راهی جنوب می شدند. از اوایل مهرماه، هزاران پرنده آبزی و کنارآبزی، مثل مرغابی سرسبز>، خوتکا>، اگرت، حواصیل، آنقوت، تنجه و حتی گاهی فلامینگو، درنا و قو، در این تالاب زمستان گذرانی می کردند. این تنوع بی نظیر، تالاب بند علی خان> را به یکی از مهم ترین زیستگاه های پرندگان ایران> تبدیل کرده بود.

بررسی ها نشان می داد که در فصول پرآبی، ۹۸ گونه پرنده از ۲۸ خانواده> در این تالاب زندگی می کردند که تقریباً ۲۰ درصد از کل گونه های شناسایی شده پرندگان در ایران را شامل می شد! فقط پرندگان آبزی نبودند که به این تالاب وابسته بودند؛ گونه های خشکی زی مثل گاوچرانک، نوک خنجری، سلیم کوچک، چکاوک کاکلی، کوکو، هدهد، چکچک دشتی، عقاب ها، لاشخورها و زنبورخوارها هم از مواهب این اکوسیستم بهره مند می شدند. تالاب بند علی خان> برای پرندگان مهاجر، حکم یک هتل پنج ستاره را داشت؛ جایی برای استراحت، آب خوردن، غذا پیدا کردن و پناه گرفتن از سرمای سخت. از دست رفتن چنین زیستگاهی، ضربه بزرگی به تنوع زیستی منطقه و مسیرهای مهاجرت پرندگان وارد کرده است.

علل خشک شدن تالاب بند علی خان: بحرانی که می توانست مدیریت شود

حالا وقتش رسیده که بپرسیم: چرا این نگین سبز، خشک شد؟ خشک شدن تالاب بند علی خان> اتفاقی نبود که یک شبه بیافتد، بلکه نتیجه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی بود که سال ها روی هم تلنبار شدند. اولین و شاید مهم ترین عامل، کاهش چشمگیر بارندگی ها> و تغییرات اقلیمی> است که منجر به خشکسالی های متوالی در منطقه شد. اما این تمام ماجرا نیست.

یکی از بزرگترین مشکلات، عدم تامین حقابه> تالاب بود. تالاب بند علی خان> قرار بود ۴۰ درصد از آب رودخانه های شور و شیرین را دریافت کند، اما این سهمیه اغلب نادیده گرفته شد. چه اتفاقی افتاد؟ آب رودخانه ها برای کشاورزی> و مصارف دیگر در بالادست برداشت بی رویه> شد. پروژه های عمرانی هم بی تأثیر نبودند و تغییر مسیر رودخانه ها و دستکاری در بستر طبیعی منطقه، جریان آب را به سمت تالاب مختل کرد.

کمبود بارش، سوءمدیریت منابع آبی و عدم تامین حقابه، دست به دست هم دادند و نفس تالاب فصلی بند علی خان> را گرفتند.

البته، در گذشته اقدامات مقطعی برای احیا صورت گرفت، مثلاً در برهه ای حدود ۶ هزار هکتار از تالاب آبگیری شد که حیات تازه ای به آن بخشید، اما این اقدامات پایدار نبودند و نتوانستند جلوی روند خشک شدن تالاب های ایران> را بگیرند. این تراژدی، داستانی تکراری در بسیاری از تالاب های کشور> است.

پیامدهای زیست محیطی و اقتصادی خشک شدن تالاب

خشک شدن تالاب بند علی خان> فقط از دست رفتن یک پهنه آبی نبود؛ این اتفاق، زنجیره ای از پیامدهای تلخ زیست محیطی و اقتصادی را به همراه داشت که هنوز هم دامنگیر منطقه است. اول از همه، بی آب شدن تالاب باعث پیشروی کویر> شد. جایی که زمانی پر از آب و زندگی بود، حالا به یک کانون ریزگرد> تبدیل شده است. بادهای فصلی، این ذرات ریز خاک و نمک را به اطراف پخش می کنند و کیفیت هوا را به شدت کاهش می دهند، که این خود تهدیدی برای سلامتی ساکنان محلی، به خصوص در ورامین و مناطق اطراف است.

دوم، تغییر الگوی کوچ پرندگان>. همانطور که گفتیم، تالاب بند علی خان> ایستگاه مهمی برای پرندگان مهاجر> بود. حالا که آبی نیست، این پرندگان مسیرشان را عوض می کنند و زیستگاه خود را از دست داده اند. این موضوع، نسل برخی از پرندگان> را به خطر می اندازد و تنوع زیستی منطقه را به شدت کاهش می دهد.

سوم، تاثیر بر مراتع و عشایر>. با خشک شدن تالاب، مراتع اطراف هم از بین رفتند. این مسئله، زندگی عشایری را که دام هایشان در این مناطق چرا می کردند، به شدت تحت تاثیر قرار داده و مشکلات معیشتی زیادی برایشان ایجاد کرده است. در مجموع، پیامدهای خشک شدن تالاب بند علی خان> ابعاد وسیعی دارد و نشان می دهد که چطور تخریب یک اکوسیستم می تواند اثرات دومینووار روی محیط زیست و زندگی انسان ها داشته باشد.

مسیر دسترسی به تالاب بند علی خان (برای بازدید و درک وضعیت موجود)

اگر با وجود خشک شدن تالاب بند علی خان>، کنجکاوید که از نزدیک این منطقه را ببینید و ابعاد این فاجعه زیست محیطی را درک کنید، راه دسترسی به آن هنوز هم مشخص است. از تهران که راهی می شوید، بهترین مسیر، جاده امام رضا (ع) است. بعد از اینکه وارد این جاده شدید و پیش از رسیدن به شریف آباد، باید مسیرتان را به سمت ورامین> تغییر دهید. از کمربندی ورامین> استفاده کنید و ادامه دهید تا به ۳۵ کیلومتری جنوب ورامین برسید. در این نقطه، تابلوهای راهنما شما را به سمت تالاب بند علی خان> هدایت می کنند.

خیالتان راحت باشد، مسیر دسترسی تا نزدیکی تالاب آسفالت است و برای رسیدن به آن، نیازی به ماشین های آفرود یا مسیرهای خاکی سخت ندارید. اما یادتان باشد که آنچه در انتظار شماست، یک منظره کاملاً متفاوت از گذشته است. دیگر نه خبری از آب است، نه پرنده های مهاجر. فقط دشتی وسیع و خشک را خواهید دید که حکایت از یک گذشته پرآب و پر زندگی دارد. این بازدید، می تواند تلنگری باشد برای همه ما که بیشتر به فکر محیط زیست> خود باشیم.

بهترین زمان بازدید: گذشته ای که تکرار نمی شود (با نگاهی به آینده)

در گذشته، زمانی که تالاب بند علی خان> پرآب بود، بهترین زمان برای بازدید و به خصوص پرنده نگری> در آن، فصل های پاییز و زمستان بود. در این ماه ها، تالاب مملو از آب می شد و هزاران پرنده مهاجر از راه می رسیدند و منظره ای چشم نواز و بی نظیر را رقم می زدند. اما متاسفانه، این گذشته دیگر تکرار نمی شود. تالاب بند علی خان> دیگر مقصد پرنده نگری> نیست و بهار و تابستان و پاییز و زمستانش، دیگر فرقی با هم ندارند؛ همه فصول برای آن، خشک و خالی از حیات شده اند.

امروز، بازدید از تالاب بند علی خان> دیگر برای تماشای زیبایی های طبیعی نیست، بلکه برای درک عمق یک فاجعه زیست محیطی و عکاسی مستند از ویرانی است.

اما آیا بازدید از محوطه خشک شده تالاب ورامین> هنوز هم ارزشی دارد؟ بله، از جنبه ای دیگر، این بازدید می تواند بسیار ارزشمند باشد. دیدن این حجم از خشکی، به ما کمک می کند تا ابعاد بحران آب در ایران> را بهتر درک کنیم. می تواند الهام بخش فعالیت های محیط زیستی باشد و حس مسئولیت پذیری ما را در قبال تالاب های باقیمانده کشور تقویت کند. پس اگر قصد سفر به این منطقه را دارید، با دیدگاهی متفاوت و به قصد تامل و آموختن راهی شوید.

آینده تالاب بند علی خان: امیدها، چالش ها و راهکارهای احیا

حالا که تالاب بند علی خان> به این روز افتاده، سوال اصلی اینجاست: آیا امیدی به بازگشت حیات به این تالاب هست؟ آیا این تالاب خشک شده> می تواند روزی دوباره پرآب شود؟ پاسخ به این سوال، هم پیچیده است و هم نیازمند یک اراده جمعی قوی. راهکارهای احیا وجود دارند، اما پیاده سازی آن ها چالش های بزرگی دارد.

اولین و مهم ترین قدم، تامین حقابه> تالاب است. یعنی باید سهم آب تالاب بند علی خان> از رودخانه شور و سایر منابع آبی، به طور کامل و منظم رهاسازی شود. این نیازمند مدیریت جامع منابع آب> در سطح منطقه و حتی فراتر از آن است؛ جایی که مصارف کشاورزی، صنعتی و شهری باید با اولویت بندی صحیح و با در نظر گرفتن نیازهای اکوسیستمی، مدیریت شوند.

دوم، اجرای پروژه های آبخیزداری> و کنترل سیلاب. با مهار سیلاب ها و هدایت هدفمند آب به سمت تالاب، می توان به آبگیری مجدد آن کمک کرد. این پروژه ها باید با همکاری سازمان محیط زیست>، وزارت نیرو، دولت و جوامع محلی انجام شود.

و در نهایت، آگاهی عمومی>. تا زمانی که مردم و مسئولان به درستی از اهمیت تالاب ها> و پیامدهای خشک شدنشان مطلع نباشند، اقدامات احیا نتیجه پایداری نخواهند داشت. تالاب بند علی خان> می تواند درسی بزرگ برای حفاظت از دیگر تالاب های ایران> باشد و یادآور این نکته مهم که محیط زیست> ما، نیازمند توجه و حمایت جدی همه ماست. شاید بازگشت آن به شکوه گذشته زمان بر و دشوار باشد، اما امید به احیای تالاب بند علی خان> هرگز نباید از بین برود.