در این فیلم از فرهنگ ایرانی خبری نیست/ زیست شاعرانه ای در زبان فیلم و شخصیت های آن وجود ندارد

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری سوشال لند، نشست بررسی و نقد فیلم سینمایی «مست عشق» در پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی برگزار شد.

فیلم سینمایی «مست عشق» با موضوع زندگی و اندیشه عرفانی مولانا، از پنجم اردیبهشت در برخی از سینما های کشور اکران شده و مورد استقبال تماشاگران ایرانی قرار گرفته است به نحوی که در این مدت کوتاه رکورد فروش گیشه در فیلم های غیرکمدی را شکسته و نام خود را به عنوان پرفروش ترین فیلم غیرکمدی تاریخ سینمای ایران ثبت کرده و تا هفته پایانی خرداد در ایران نزدیک به 110 میلیارد تومان فروش داشته است.

در این نشست که از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی برگزار شد، تلاش شد تا محتوای فیلم از دیدگاه برخی از صاحب نظران علوم انسانی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.

* جسارت ساخت فیلم از مشاهیر ادبی در  سینمای ایران

در آغاز این نشست، افشین داورپناه، پژوهشگر و عضو هییت علمی گروه پژوهش هنر، به عنوان دبیر این نشست، با ابراز خرسندی از اینکه بالاخره فیلمی درباره یکی از قله های ادبیات و عرفان ایران ساخته شد، گفت: جای خشنودی دارد که پس از نزدیک به یک قرن از حضور سینما در ایران، یک تیم فیلمسازی شجاعت و همت به خرج داد و فیلمی درباره بخش هایی از زندگی مولانا و شمس و معرفی اندیشه مولانا، به عنوان یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین اندیشمندان ایران و جهان، تهیه کرد و این البته با وجود نقاط ضعفی است که می توان به فیلم وارد دانست.

داورپناه در ادامه گفت: البته هر فرد دیگری هم فیلمی با چنین موضوعی می ساخت به احتمال زیاد مورد نقد قرار می گرفت بدین معنا که ایراد هایی به کار او گرفته می شد، زیرا موضوعی که به آن پرداخته شده است چنین ظرفیتی دارد؛ یعنی هر کس ممکن است روایت خودش را از داستان زندگی و اندیشه مولانا داشته باشد. ازقضا در بین شاعران و عارفان بزرگ ایران، مولانا جزو معدود بزرگانی است که مستندات زیادی درباره زندگی و اندیشه او وجود دارد و این موضوع دلایل متعددی دارد؛ مولانا در زمان حیاتش مورد توجه جدی بود، مریدان فراوان داشت، خانقاه و مدرسه داشت و علاوه بر شاگردان، خاندان او یعنی فرزندان و نوادگان او زندگی او را مکتوب کردند. یعنی نهادی که مولانا تاسیس کرد و خاندان او همچنان تداوم دارند.

وی ادامه داد: همه آثار او، سروده ها، نوشته ها و گفته هایش ثبت و ضبط شده است. با وجود این همچنان نقاط مبهمی در زندگی و سیر اندیشه او وجود دارد که مهترین آنها دو نقطه است؛ نقطه آغاز دیدار او با شمس و این موضوع که بین او و شمس چه ها گذشت و دیگری چگونگی غیبت شمس که همواره با پرسش همراه بوده است؛ یعنی دقیقاً موضوعی که نویسنده «مست عشق» برای خلق اثری دراماتیزه از زندگی مولانا انتخاب و البته آن را با یک داستان موازی خیالی همراه کرده است. داستانی موازی که به نظر می رسد چنان پررنگ شده که حتی خود را در قامت داستان اصلی فیلم نشان می دهد.

از دیدگاه این پژوهشگر، «مست عشق» را نمی توان یک فیلم ایرانی دانست بدین معنا که در این فیلم به طور مشخص از فرهنگ ایرانی خبری نیست نه از نظر محتوا و نه از نظر شکل و نماد ها و نشانه ها. صرفاً نویسنده، کارگردان و تعدادی از بازیگران این فیلم ایرانی هستند (و البته تهیه کننده مشترک فیلم)؛ به جز در همان آغاز فیلم که در آن به مهاجرت پدر مولانا به نیشابور و دیدار مولانا با عطار اشاره می شود و در جایی از فیلم که از شاهنامه فردوسی نام برده می شود، نام و نشانی از ایران و فرهنگ ایرانی در محتوای فیلم نیست. مثلاً اگر شما این فیلم را به زبانی غیر از زبان فارسی ببیند چیزی از فرهنگ ایرانی نخواهید دید و صرفاً از روی مناظر و لوکیشن و اسم بردن از قونیه، محل وقوع داستان را ترکیه خواهید دانست، اما باید توجه داشت که اساساً «مست عشق» قرار هم نبوده است یک فیلم ایرانی باشد، زیرا اندیشه مولانا یک اندیشه جهانی است و محدود به ایران یا حتی جهان اسلام نیست.

* تنزل شخصیت مولانا و شمس

داورپناه در ادامه این نشست گفت: کار این فیلم شرح مثنوی یا شرح اندیشه های مولانا نیست. همچنین نباید انتظار داشت که فیلم به طرح عمیق مباحث عرفان نظری بپردازد. این اثر، یک فیلم سینمایی است که قرار است ضمن اشاره ای به بخشی از زندگی مولانا و در عین سرگرم کنندگی و جذابیت های سینمایی، پیام هایی از اندیشه مولانا را برای مخاطب بازگو کند آن هم با تلاش برای دراماتیزه کردن برشی از زندگی مولانا و آن هم برای مخاطب عمومی و یا حتی مخاطبی که با مولانا چندان آشنایی ندارد. از همین روست که ممکن است از دیدگاه یک مولوی شناس یا کسی که مطالعات خوبی در این زمینه داشته است و با مباحث عرفانی آشنایی دارد، در این فیلم شخصیت مولانا و شمس تا حدودی تنزل داده شده باشد (تا مخاطب عوام بتواند بهتر جذب فیلم شود). در این فیلم، اندیشه والای عرفانی شمس با نشان دادن چند کار خرق عادت یا کرامت پیوند خورده که ای کاش این گونه نبود.

در این فیلم نه به درستی به شخصیت مولانا پرداخته شده است نه به شخصیت شمس و البته گویی هدف هم این نبوده است؛ هدف مطرح کردن یکی از آموزه های بنیادین اندیشه مولانا بوده است؛ طرح این پرسش که تکلیف مهمتر است یا عشق و البته پاسخ مولانا عشق است؛ عشقی که قرار است با محبت جهان را به صلح و دوستی و آرامش برساند و مسیر رسیدن به آن «خودشناسی» است

این پژوهشگر حوزه هنر یادآور شد: برای مثال روایت نامعتبری از در آب انداختن کتاب های مولانا و سپس بیرون کشیدن کتاب ها از آب درحالی که کتاب های خیس نشده است (که درنتیجه همین کار توجه مولانا به شمس جلب می شود) یا در داستان موازی فیلم، صحنه ای که دشنه شخصیت منفی در بدن شمس فرو نمی رود! (آن هم در مورد اندیشه شمس که ارایه کرامات و کار های خارق العاده در آن جایی ندارد) درواقع با چنین رویکردی، شخصیت شمس گویی عوام پسندانه شده است.

وی ادامه داد: در این فیلم نه به درستی به شخصیت مولانا پرداخته شده است نه به شخصیت شمس و البته گویی هدف هم این نبوده است؛ هدف مطرح کردن یکی از آموزه های بنیادین اندیشه مولانا بوده است؛ طرح این پرسش که تکلیف مهمتر است یا عشق و البته پاسخ مولانا عشق است؛ عشقی که قرار است با محبت جهان را به صلح و دوستی و آرامش برساند و مسیر رسیدن به آن «خودشناسی» است.

* سبب استقبال از مست عشق

آرش احمدی، جامعه شناس، نیز در بخشی از این نشست تلاش کرد تا با استناد به اندیشه «باختین» یکی از دلایل استقبال از این فیلم را توسط مخاطبان ایرانی، وضعیت فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه ایرانی فرض کند.

از دیدگاه احمدی، در سال های  اخیر عمده توجه مخاطبان ایرانی به آثار سینمایی کمدی و طنز بود، اما گویی وضعیت روحی و روانی جامعه در وضعیتی قرار گرفته است که می خواهد کمی جدی باشد. می خواهد خنده را کنار بگذارد و به طور جدی درباره خود تامل بازاندیشی کند و همین وضعیت را باید یکی از متغیر های توجه جامعه به فیلم مست عشق فرض کرد.

در ادامه این نشست نیز، مهدی سعیدی،   محمدعلی خبری و  شاکری به بیان دیدگاه های خود درباره این فیلم پرداختند و تلاش کردند به نقاط قوت و ضعف این اثر، به ویژه از نظر محتوا، بپردازند.

* سینما پیوندی عمیق با ادبیات دارد و اساساً بدون تخیل، سینما و ادبیات عقیم است

مهدی سعیدی، پژوهشگر و عضو هییت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی، با اشاره به نسبت تاریخ و سینما، گفت: سینما به دلایل متعدد ممکن است به سراغ تاریخ برود؛ در شکل اول، ممکن است سینماگر بخواهد روایتی سینمایی از بخشی از تاریخ ارایه بدهد. در شکل دوم ممکن است فیلمساز با ارایه روایتی خاص از تاریخ، قصد تاثیرگذاری بر سیاست، فرهنگ یا اجتماع را داشته باشد و بخواهد با ایجاد نوعی ذهنیت در مخاطبان آنها را به سمت نوعی تغییر یا دگرگونی سوق بدهد؛ تاثیرگذاری بر ذهن مخاطبان و جهت دهی به دیدگاه آنها در ابعاد سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی. همچنین ممکن است هدف استفاده فیلمساز از تاریخ، «قصه گویی» و ایجاد جذابیت برای مخاطب باشد؛ مثل بهره گیری حسن فتحی از تاریخ در سریال شهرزاد.  

از دیدگاه سعیدی، در فیلم مست عشق با بهره گیری از تاریخ، یک روایت عرفانی در ظاهر فیلم طرح می شود و دو روایت فرهنگی و سیاسی در لایه های زیرین فیلم. باید بپذیریم که سینما پیوندی عمیق با ادبیات دارد و اساساً بدون تخیل، سینما و ادبیات عقیم است. ما برخلاف بسیاری از ادبا و شعرای برجسته کلاسیک کشورمان، اطلاعات و مستندات بسیار خوبی درباره مولانا داریم. در این باره ما چهار دسته از منابع داریم: آثار خود مولانا؛ همه آثار او موجود است، مکاتبات او با امرا و فقها، مجالس درس او و کسانی از نزدیکان و معاصران مولوی که درباره زندگی او نوشته اند؛ برای مثال سلطان ولد، پسر مولانا، کتاب ولدی نامه را درباره زندگی او نوشت. رساله سپهسالار چهل سال پس از مولوی نوشته شده است؛ افلاکی نیز در «مناقب العارفین» درباره مولانا نوشته است؛ البته این کتاب ها از نوع «مناقب نویسی» هستند و در آنها بعضاً خرافات و بزرگنمایی و داستان سرایی هم دیده می شود. در زمان ما هم پژوهشگران زیادی درباره مولانا پژوهش کرده و نگاشته اند. البته در طول زمان و در این آثار قصه ها و افسانه هایی هم به زندگی مولانا اضافه شده است.  

به گفته این پژوهشگر، در فیلم مست عشق نیز اگر چه بخش هایی از قصه ها منطبق بر منابع و متون تاریخی است، اما به برخی قصه ها پرو بال هایی داده شده که مورد تایید منابع و محققان معاصر نیست؛ برای مثال در آغاز فیلم، داستان «سلیمان و تاجش» در مجالس سبعه مولانا آمده است یا اگر چه در منابع به قصه شمس و کیمیاخاتون به طور مختصر اشاره شده، اما به شکلی که در این فیلم روایت شده است نبوده، رابطه شمس و کیمیاخاتون در این فیلم حتی برخلاف آن چیزی است که در منابع آمده و در واقع به آن پر و بال داده شده است. بر اساس منابع شمس اتفاقاً گاهی برخورد های تند و خشنی با کیمیاخاتون داشته، اما در این فیلم تصویری امروزین از زن و حقوق زن ارایه شده است. قصه اسکندر، به عنوان داستان موازی فیلم که اساساً ساختگی است. همچنین داستان به آب انداختن کتاب های مولانا توسط شمس نیز افسانه ای است که 70 سال بعد از مرگ مولانا توسط ابن بطوطه و آن هم بر اساس گفته ها آورده شده است و مستنداتی ندارد.  

سعیدی در ادامه افزود: فیلم مست عشق دو لایه دارد. لایه ظاهری فیلم، طرح یک بن مایه اصیل عرفانی است. یعنی گرچه فیلم به سراغ عناصری از تاریخ رفته، شخصیت های تاریخی دارد و زمینه ماجرا (یعنی زمان و مکان) تاریخی است، اما فیلم صرفاً تاریخی تلقی نمی شود و در زمره سینمای معناگرا یا سینمای اندیشه است. روایت اصلی و روایات موازی یا خرده روایت های فیلم در جهت طرح یک ایده است و آن ایده، فکر مرکزی عرفان است، یعنی شناخت خود. در روایت اصلی فیلم، یعنی در دیدار شمس و مولانا، مدام شمس می پرسد تو کیستی و  اصلا جدال همین است: شناخت خود. خرده روایت ها هم همین است، یعنی خودشناسی و غلبه بر نفس خویشتن و درآمدن به سلک عاشقی. این روایت خودشناسی مولانا با روایت موازی خودشناسی اسکندر و مبارزه او با نفس خویش و بازگشت به اصل تکمیل می شود. فیلم با خوابی آغاز می شود که در آن صحنه جنگی  اتفاق می افتد که اسکندر، جنگاور آن است. در میانه فیلم هم مدام به این نبرد ارجاع داده می شود. اسکندر که الان در زمره جنگاوران سلجوقی است پیشتر آدمی عاشق بوده و حالا این نبرد که درگیری ذهنی اوست، او را وا می دارد تا خود را بشناسد و بازیابد تا به دامان مریم بازگردد. او در یک کشاکش روحی و در یک جنگ نمادین بر نفس خویش غلبه می کند و با قربانی نفس، روند خودشناسی را طی می کند. اینگونه است که خرده روایت ها و روایت اصلی به شکل موازی پیش می روند تا هم مولوی خود را بشناسد و هم دیگران. روش شناسی ماجرا هم عشق است. هم مولوی از دانش به بینش می رسد و هم اسکندر از ملت جنگ به ملت عشق می پیوندد.

این پژوهشگر حوزه ادبیات گفت: روایت ظاهری نخست، با انحراف از تاریخ چندان آسیب نمی بیند و چه بسا جزییات و کلیات اضافه شده به ماجرای تاریخی که از افسانه های زندگی مولانا گرفته شده، به فهم مسیله و ساخت ذهنیت مخاطب کمک هم کرده است. چنان که روایت اسکندر، یکی از جلوه های جذاب «مست عشق» است و ماجرای خودشناسی را بهتر از روایت اصلی، طرح می کند. پیام اصلی فیلم نیز همان هدف اصلی عرفان یعنی «خودشناسی» است. اما روایت دوم که در لایه زیرین فیلم است، یک سیاست فرهنگی است که به مسیله مولوی در دنیای معاصر و منازعه ای بر می گردد که یک سمت آن ترکیه است و سمت دیگر آن ایران. موضوع منازعه، مالکیت معنوی مولوی است. مولوی در بلخ (بخشی از ایران تاریخی یا از مراکز مهم ایران فرهنگی) زاده شده، اما به دلیل سکونت در قونیه که زمانی در سیطره ایران فرهنگی بوده و اکنون جزیی از کشور ترکیه است، متعلق به ترکیه خوانده می شود. گویا فیلم در لایه های زیرین و پنهانِ متن روایی سمت ترکیه ایستاده است. از جغرافیا که بگذریم، فضا و حال و هوای فیلم، ترکی است. داستان عشقی شمس و کیمیا و علاالدین شمایلی ترکی دارد. صحنه ها، دکورها، لباس ها ترکی است. از دیگر سو، گاهی نشانه های هویتی ایرانی نظیر اشاره به شاهنامه هم وجود دارد.  

سعیدی در پایان با اشاره به اینکه زبان فیلم نیز یک دست نیست، گفت: گاهی دیالوگ ها به شیوه متون قدیمی و گاهی به محاوره های امروزی بیان می شود و ای کاش در این مورد نیز از یک مشاور متخصص در این حوزه مشورت و راهنمایی گرفته شده بود. تصویری که از شمس ارایه شده است نیز یکدست نیست؛ متون قدیمی او را شخصیتی متین ارایه کرده اند، اما در فیلم این چنین نیست، در جایی مثل یک جادوگر نشان داده می شود، در جایی بی نزاکت یا دور از ادب نشان داده می شود.  

* بن مایه اصلی فیلم جنگ درونی انسان یا خودش است

در ادامه این نشست محمدعلی خبری، پژوهشگر حوزه هنر، تلاش کرد تا به محتوای این فیلم و شخصیت شناسی های ارایه شده در آن بپردازد. در این مسیر تحلیل او بر اساس الگوی کنشی و زنجیره های روایی گریماس ادامه پیدا کرد.

از دیدگاه این پژوهشگر، در بررسی و تحلیلی این فیلم باید به این نکته توجه داشت که این اثر و شخصیت های ارایه شده در آن برای مخاطبان گوناگون چه حس و پیامی دارند؛ یک ایرانی و یک غیر ایرانی با مشاهده این فیلم شمس و مولانا را چگونه می بینند و اندیشه او را چگونه درمی یابند.

در بین شخصیت های فیلم چالشی وجود ندارد که بتواند بار دراماتیزه اثر را بیشتر کند و مخاطب را به دنبال خود جذب کند.  شخصیت های اصلی فیلم یعنی مولانا، شمس و اسکندر یا کنیز نیز توسط دیگران و با تعریف کردن داستان آنها معرفی می شوند نه بر اساس کنش هایی که در داستان فیلم دارند

خبری با ارجاع به برخی از دیالوگ ها و صحنه های فیلم، بن مایه اصلی فیلم را جنگ درونی انسانی یا خودش دانست؛ چیزی که در یک فرآیند خودشناسی رخ می دهد. این جنگ درونی در درون مولانا، اسکندر و حتی شمس در حال رخ دادن است. شخصیت ها بر اساس این جنگ درونی پرداخته شده است. اما در بین شخصیت های فیلم چالشی وجود ندارد که بتواند بار دراماتیزه اثر را بیشتر کند و مخاطب را به دنبال خود جذب کند.  شخصیت های اصلی فیلم یعنی مولانا، شمس و اسکندر یا کنیز نیز توسط دیگران و با تعریف کردن داستان آنها معرفی می شوند نه بر اساس کنش هایی که در داستان دارند؛ برای مثال شخصیت مولوی در این فیلم بر اساس کنش هایی که در فیلم دارد شناخته نمی شود بلکه او مثلاً در همان سکانس های ابتدایی فیلم با تصویری که همسر مولانا از او ارایه می دهد به مخاطب معرفی می شود؛ فقیهی که مدرسه ای معظم دارد و شاگردانی فراوان و صاحب جاه و جلال است.  

سید رضا شاکری دیگر سخنران این نشست بود که کوشید تا با نگاهی هستی شناختی یا انسان شناسانه به بررسی فیلم مست عشق بپردازد.

شاکری در این باره گفت: مولانا نه از نظر شخصیت و نه از نظر شعر، ایرانی نیست؛ ما به این دلیل که زبان مولانا فارسی است نمی توانیم او را ایرانی بدانیم؛ ما همان قدر مولانا را می توانی ایرانی بدانیم که حافظ را.

وی با طرح این موضوع که اگر شعر را نماد و مظهر رهایی بخشی بدانیم این پرسش قابل طرح است که مست عشق به رهایی یا آزادی انسان ایرانی چه کمکی می تواند بکند، گفت: هر فیلم در باره شعر باید به منطق شعر وفادار باشد تا بتواند کارکرد رهایی یا آزادسازی داشته باشد یا مقدمات آزادی را فراهم کند.  

* مست عشق نتوانسته به منطق شعر وفادار و شاعرانه باشد

از دیدگاه شاکری، مست عشق به چند دلیل نتوانسته است به منطق شعر وفادار باشد و شاعرانه باشد؛ از جمله اینکه نویسندگان این فیلم (توحیدی و فتحی) بیشتر راویان امر اجتماعی هستند تا شعر، همچنان که در آثار پیشین خود نشان داده اند (مثلاً در سریال شهرزاد). شهرزاد مورد توجه مردم قرار گرفت و موفق بود، زیرا منطق اجتماعی داستان برای مردم ملموس و قابل پذیرش بود؛ مخاطبان با هر سه شخصیت اصلی سریال شهرزاد یعنی شهرزاد، قباد و فرهاد احساس همدلی می کردند، زیرا این هر سه را قربانی شرایط مسلط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هستند. اما در مست عشق این اتفاق نمی افتد، زیرا در سریال شهرزاد حسن فتحی به خوبی بر امر اجتماعی مسلط است، آن را می شناسد و نبض امر اجتماعی را  در جامعه ایران درک کرده است.

سید رضا شاکری، پژوهشگر و عضو هییت علمی پژوهشگاه علوم انسانی معتقد است فتحی در روایت این فیلم موفق نبوده است، زیرا به نظر می رسد او دنیای شعر و منطق شعر را به خوبی درک نکرده است، زیرا زبان فیلم مست عشق یک زبان شاعرانه نیست. این که در صحنه هایی از فیلم، از زبان مولانا اشعاری خوانده می شود دلیل بر شاعرانه بودن اثر نیست. در واقع زبان فیلم به منطق شعر فارسی وفادار نیست. طبیعت در این فیلم جایگاهی ندارد و از این فیلم حذف شده است، در حالی که طبیعت بخشی جدی و اساسی از شعر و زبان و زیست شاعرانه است، بنابراین وقتی طبیعت حذف شود انگار که بخش های از شاعرانگی امکان تحقق نیافته است.

همچنین موسیقی این فیلم در خدمت شعر نیست؛ موسیقی شاعرانه ای نیست اگر چه علیرضا قربانی غزل می خواند و موسیقی سنتی هم می خواند. موسیقی فیلم انگار که در تعارض با ایجاد فضایی شاعرانه قرار دارد؛ در جا هایی کوبشی و ناگهانی است. از سوی دیگر زیست شاعرانه ای در زبان فیلم و شخصیت های آن وجود ندارد. همچنین نوعی آشفتگی زبانی در زبان این فیلم وجود دارد؛ برای مثال، از زبان شمس می گوید «معرفت دینی» در حالی که اصطلاح معرفت دینی یک اصطلاح و برساخته مدرن است و در زبان و اندیشه آن دوران چنین اصطلاحی یا معرفتی وجود ندارد.  

شاکری در پایان سخنان خود گفت: نویسنده فیلم نتوانسته است درگیر کنش و واکنش شخصیت های اصلی شود، شخصیت ها نیز به شکل لازم پرداخته نشده است. ما درگیری های درونی شخصیت ها را درک نمی کنیم بنابراین سماع را هم متوجه نمی شویم؛ اینکه در درون این شخصیت ها چه رخ داده است که به حالت سماع رسیده اند …. همچنین این فیلم، چون با رویکردی اجتماعی نوشته شده است نمی تواند به درون شخصیت ها وارد شود و آنها را به خوبی معرفی و تحلیل کند. همچنین نمی تواند مواجهه شاعرانه و عارفانه مولوی با اطرافیانش، با وقایع و با جهان را به خوبی تصویر کند.