فردوسی سراینده شکست ها و پیروزی های مردمانی است که گذشته و نیاکان خود را گم کرده اند/ شاهنامه ستایش زندگی است نه قوم و قبیله ای

حسین قره: صحرانشینان، بی معرفت از آیینی بودند که منادی اش بلال حبشی شد، که نویدی بود بر پایان بردگی و آغاز برادری، نه! آنان آمده بودند با سنت های قبیله ای و آدابی که در بیابان های حجاز و یثرب جریان داشت، نه با آیات مکی از خداوندگار هراسی داشتند -که ظالمان را تاوانی سخت است و عذابی الیم- و نه به سنت برادری مدنیه النبی الفتی. خون گرمی پیوندشان داده بود و هیچ باوری نداشتند به آیه سوره حجرات که «یَا اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَاُنْثَیٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَایِلَ لِتَعَارَفُوا، اِنَّ اَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ اَتْقَاکُمْ، اِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبیرٌ» آیه ای که امید خراسان شد تا شعوبیه شکل بگیرد و به تازیان تازه مسلمان بگوید، خداوندگار بر شناخت تاکید داشت نه بر ظلم، دیگران موالی شما نیستند، اعراب به نژاد حق را به ارث نمی برند، و تقوا با آنان زاده نمی شود و چون عرب زاده شده اند متقی به دنیا نیامده اند.

در روزگار فردوسی قلب خراسان از نفس افتاده بود و درد در رگ هایش می پیچید. اعراب از بیابان ها و واحه ها و درختان خرمایشان به باغستان های خراسان آمده بودند و بر فرهنگ خود – هر آنچه بود – اصرار داشتند؛ او اما خواستش این بود تا صدای مردمانی باشد که نفس هایشان بریده و کردار و رفتار و گفتارشان ناپیدا گشته بود، مرده ریگی از نیاکان به همت بسیاری از موبدان و بزرگان به دستش رسیده بود که «خدای نامه» نام داشت، کار ابومنصور محمد بن احمد توسی که او را دقیقی می شناختند، با قتلش نیمه تمام مانده و او را وامی داشت تا آن همه داشته ها را به نظمی تازه، آمیخته به خرد و جان بسراید؛ و این است که در سرآغاز می نویسد «به نام خداوند جان و خرد/ کزین برتر اندیشه برنگذرد» تا زبان سرزمینی و مادری اش نامیراد گردد.

آفرینش 50 هزار – و به روایتی 61 هزار- بیت خواست و اراده اش را نشان می دهد و عمر گران مایه در این صرف کرد تا مردمی و ملتی و ملت هایی را هویت داده و گذشته آنان را از زیر سم ستوران مهاجم نجات دهد.

شاهنامه در ستایش قوم و قبیله ای نیست

یک سرفصل از شاهنامه این است که سراینده فقط ستایش مردمان خود را نکرده و نوشته ای نیست که در قومی و قبیله ای خلاصه شود؛ چه اگر این بود نه آن آیین ها که او در جای جای کتابش آورده، می ماند و نه آن اندیشه و دانش ها که گفته بود. حکیم غیر آن هزار بیت دقیقی که امانت دارانه پاس دارش بود، اندیشه خود بر این بنیادها استوار کرد؛ تا شاهنامه، که برترین نامه ها و نوشته هاست، فقط روایتی از شاهان – پهلوانانی خاص نباشد و همه مردمان و اقوام ایرانی نیز هر یک سهمی در این یادگار دوران داشته باشند.

شاهنامه در ستایش محض کسی و قوم و نژادی نیست، بلکه نقد روز و روزگار مردمانی است که از شکست هایشان درس نمی گیرند، او ایرانیان را بر غیر ایرانیان برتری و ارجمندی نمی دهد مگر آنان که با دانش و هوش و خرد زندگی می کنند.

سزد گر گمانی برد بر سه چیز

کزین سه گذشتی چه چیزست نیز

هنر با نژادست و با گوهر است

سه چیزست و هر سه به بنداندرست

هنر کی بود تا نباشد گهر

نژاده بسی دیده ای بی هنر

گهر آنک از فر یزدان بود

نیازد به بد دست و بد نشنود

نژاد آنک باشد ز تخم پدر

سزد کاید از تخم پاکیزه بر

هنر گر بیاموزی از هر کسی

بکوشی و پیچی ز رنجش بسی

ازین هر سه گوهر بود مایه دار

که زیبا بود خلعت کردگار

چو هر سه بیابی خرد بایدت

شناسندهٔ نیک و بد بایدت

چو این چار با یک تن آید بهم

براساید از آز وز رنج و غم

مگر مرگ کز مرگ خود چاره نیست

وزین بدتر از بخت پتیاره نیست

به این خاطر است که در شاهنامه بارها هوش و خرد دشمنان نیز ستایش شده است.

سیاهی و پاکی در ذات زندگی است و آدمیان نیک و بد زاده نمی شوند

دیگر فصل شاهنامه این است که فردوسی سیاهی را نه جایی در دوردست که در درون آدمیان می بیند و حکمت از این نقطه آغاز می شود که زندگی را به سیاهی و سفیدی محض تقسیم نمی کند، بلکه از ذات و درون مایه زندگی است که شر و فر زاده می شود. ضحاک با اهریمن زاده نشد بلکه اهریمن بر او چیره گشت، همچنان که گشتاسب چنان به قدرت چنگ انداخت و آن را به فرزند نداد تا اسفندیار رویین تن به جنگی ناگزیر و ناگریز تن داد و جز کشته اش بر میدان نبرد با یل زابلستان چیزی باقی نماند. مگر خیره سری سیاوش را به آتش و بعد از آن به سرزمین دشمن رهسپار نکرد و خون آن شاه شهید تشنه لب ریخته نشد. این ها همه و چه بسیار قصه دیگر از مرگ دل خراش فرود و سهراب یل؛ به ما تاکید می کند که خوب ترین آدمیان همچون رستم هم خطاهای مهلک می کنند و گاه خود در دام مهلک شغاد گرفتار می شوند؛ اما این تمام رسم و راه زندگی در شاهنامه نیست، چه آنان که خوب زیستند، امیدها آفریدند و آبادانی رقم خورد از آن جمله با پادشاهی خردمردی همچون کیخسرو که ایرانویچ با او روی آرامش دید.

شاهنامه در ستایش زندگی و درست زیستن است و مرگ حتی دامن رویین تنان را نیز می گیرد و کسی گریزی از آن ندارد. فردوسی نیز در کوران زندگی بسیار بها داد تا شاهنامه اش مردمی را از گذشته آگاه کند تا به امروزش بیاندیشد. از دنیا ناسپاسی دید تا پیام آوری راستین باشد.

5757