ظریف: ترامپ از من چند بار دعوت به مذاکره کرد، ولی ما اجازه نداشتیم/ آمریکایی ها هم در برجام علاقمند به سرمایه گذاری در ایران بودند

به گزارش سوشال لند محمدجواد ظریف، وزیر پیشین وزارت امور خارجه گفت: فرض کنید بعد برجام چندین قرارداد در ایران بسته شده بود و شروع به سرمایه گذاری در منابع نفتی و گازی ایران کرده بودند، شرایط چقدر متفاوت بود.

اقتصادآنلاین برای بررسی شرایط سیاست خارجی ایران در سال 1402 با محمدجواد ظریف، وزیر پیشین وزارت امور خارجه به گفتگو پرداخته که متن کامل آن از این قرار است*:

ضمن اینکه می پذیرم شرایط ژیوپلیتیکی محدودیت ها و فرصت هایی را ایجاد می کند، اما معتقد نیستم که این شرایط زندانی برای کشورها و یا جبری در نوع روابط کشورها ایجاد بکند. در نهایت این کنش گران هستند که تصمیم می گیرند در هر شرایط ژیوپلیتیکی چگونه عمل بکنند. اینگونه نیست که همه یکسان عمل کنند. مخصوصاً پس از فروپاشی نظام دوقطبی دیگر کسی نمی تواند از جبر ژیوپلوتیک صحبت بکند؛ چون حتی برای کسانی که به ساختار در روابط بین المللی اعتقاد داشتند فهمیدند به عنوان تعیین کننده می بایست به نقش کارگزار بیشتر بها بدهند. به همین دلیل است که بنده معتقدم ایران درست است ویژگی های ژیوپلیتیکی خاصی دارد و شرایط ویژه ای دارد (بعضی ها می گویند از نظر ژیوپلوتیکی ایران تنهاست) ولی معتقدم این یک سرنوشت محکوم نیست.

این شرایطی است که کنش گران ایرانی با نحوه کنششان می توانند بر آن تاثیرگذاری داشته باشند. می توانند از آن بهره برداری مثبت بکنند یا می توانند شرایط را به صورت منفی به مسیر غلطی هدایت بکنند. باور بنده این است که با فروپاشی نظم قدیم بین المللی زمینه برای کنشگری برای کشورهایی مانند ایران که مبنای قدرتشان علاوه بر مبانی مادی قدرت، مبانی انگیزشی قدرت هم هست مثل قدرت پیام، قدرت الهام بخشی، استقلال، توان مردم و… است، گسترده تر شده است. لذا ما زمینه های کنشگری فعال در سطح منطقه و جهان را داریم، البته به شرطی که هم شرایط خودمان را و هم شرایط بین المللی را بفهمیم. دنیا دیگر دنیای دوقطبی نیست، حتی موضوع قطبی بودن در جهان با چالش جدی رو به رو است؛ لذا باید این واقعیات را درک کرد.

مهمترین عامل در نظام قطبی عامل وفاداریست و ما هنوز بر اساس این تصور به نظرم توهمی از روابط جهانی داریم و عمل می کنیم. بعد خیلی زود دلسرد می شویم که چرا روس ها یا چینی ها با ما اینگونه رفتار کردند؟ در صورتی که اگر درست تشخیص دهیم که امروز مبانی رفتار در روابط جهانی چگونه است حتماً نه چنین توقعاتی را خواهیم داشت، نه اقداماتی می کنیم که ایجاد چنین توقعاتی برای ما بکند. نه خودمان را فدا برای کسی می کنیم و نه توقع داریم که آنها برای ما این کار را بکنند.

در خصوص موازنه مثبت و منفی نظرتان چیست؟ فکر می کنید ما باید موازنه ی مثبتی داشته باشیم بین شرق و غرب یا موازنه منفی ای را باید در نظر بگیریم؟

باورم بر این است که ما باید روابط سازنده با همه کشورها داشته باشیم. معتقدم که بدون روابط سازنده نه با شرق می توانیم رابطه خوبی داشته باشیم نه با غرب. یعنی بدون اینکه با غرب رابطه داشته باشیم نمی توانیم با شرق رابطه داشته باشیم و برعکس هم همینطور است.

لذا اگر شما بخواهید اسم این را موازنه مثبت بگذارید اشکال ندارد ولی من معتقدم که این حرف ها بار تاریخی دارد و لذا بیشتر من به تعامل فراگیر سازنده اعتقاد دارم نه اینکه شما الزاماً سعی کنید موازنه ایجاد کنید؛ نکته دیگر هم این است که به نظر من شما باید برای اصالت روابط با سایر کشورها رابطه برقرار کنید، نه برای ایجاد موازنه با دیگران. رابطه ما با روسیه و چین مهم است، ولی رابطه ما با آمریکا نیز مهم است. اینها واقعیاتی است که باید به آنها توجه داشته باشیم.

این رابطه ها باید همراه با استقلال باشد نه برای ایجاد موازنه با دیگری. این را هم باید بدانیم که تا زمانی که ما با روسیه و چین رابطه نداریم، حتما غرب هم با ما رابطه فراگیر و همه جانبه نخواهد داشت. تا زمانی که درها به روی غرب از سوی ایران بسته باشد، حتما روسیه و چین هم احساس می کنند که کنشگر این حوزه هستند و منافعشان را بر ما تحمیل می کنند بدون اینکه منافع ما را در نظر داشته باشند.

برخی مطرح می کنند که اگر جنگ جهانی سومی به راه بیافتد جنگ اقتصادی است و بعضی هم در کشور ما صحبت می کنند که جهان وارد جنگ اقتصادی می شود، ماهم الان در جنگ اقتصادی هستیم. می خواهم بدانم شما با این موافق هستید؟

اگر قرار است جهان جنگ اقتصادی داشته باشد این جنگ باید بین چین و آمریکا باشد.

اما دیدیم که آقای شی جین پینگ در اجلاس سانفرانسیسکو چگونه رفتار کرد. لذا من معتقدم که عبارات و مفاهیمی که در دوران جنگ سرد وجود داشت کارآمدی خودش را از دست داده و رقابت ها و تنش ها جدی است. اما ما الزاماً به سمت جنگ نمی رویم.

درست است آنچه که به ما تحمیل شد یک جنگ اقتصادی بود، اما آن یک استثنایی در قاعده بین المللی است و نه یک قاعده بین الملل. البته من نه اقتصاد دانم و نه ادعایی در این زمینه دارم لذا این را بهتر است اقتصاددان ها جواب دهند، من کلاً روابط بین الملل را در آن شرایط حاصل جمع صفر نمی بینم که ازش تعبیر جنگ اقتصادی بخواهیم بکنیم. عرض کردم رفتار چین کاملاً نشان می دهد.

ما طبق گفتگویی هایی که داشتیم مثلاً به طور مشخص آقای کوروش احمدی در خصوص این صحبت کردند که ما می توانستیم در زمانی که بعد از اینکه اقای ترامپ از برجام خارج شد به شکل گی حتی با تفاوت های شکلی ، بار دیگر وارد برجام شویم و با او مذاکره کنیم و این فرصت مذاکره با ترامپ را از دست دادیم و بعد هم فرصت مذاکره با آقای بایدن را از دست دادیم؟

فرصت مذاکره با آقای بایدن که مربوط به دولت بعدی و مصوبه مجلس است و من نمی توانم در آن مورد صحبت کنم. اما فرصت مذاکره با آقای ترامپ را ما از دست ندادیم. با همه احترامی که برای دوست و همکار عزیزم آقای احمدی قایل هستم، اعتقاد دارم که نیمی از قضیه را دیده اند. چرا که آقای ترامپ یک بخشی از معادله است و کل معادله نیست. آقای ترامپ حداکثر می تواند یک توافق دو صفحه ای مثل آن که با کره شمالی امضا کرد را امضا کند. آقای ترامپ نه توانش را داشت و نه ساختار آمریکا اجازه می دهد، همانطور که در کره شمالی اجازه ندادند که ایشان وارد یک توافق محتوایی جدید شود.

با توافق دو صفحه ای هم هیچ مشکلی از کسی حل نمی شود، فقط یک فرصت عکس انداختن فراهم می شود که ممکن است برای کره شمالی فرصت خوبی بود؛ چون همیشه رهبران کره شمالی دوست داشتند که با روسای جمهور آمریکا دیده شوند. چون این فرصت را پیدا نمی کردند بعد از اینکه روسای جمهور از کاخ سفید خارج می شدند معمولاً آنها را دعوت می کردند و با آنها عکس یادگاری می انداختند.

لذا این پیروزی برای آنها بود و یک پیروزی هم برای آقای ترامپ بود که خاصیت نارسیستی اش را آبیاری کند. لذا این قسمت از فرمایش آقای احمدی کاملاً درست است که ترامپ علاقه داشت که این کار را انجام دهد؛ اما قسمت بعدی اش که همانطور که در اجلاس ویتنام آمریکا و کره شمالی دیدیم این افراد دیگر هستند که تصمیم می گیریم. در مرحله اقدام، آقای بولتون بود که با ارایه طرحی که حتما با نگرش ترامپ هم توافق نداشت، زمینه را برای به هم پاشیدن رابطه کره شمال و آمریکا فراهم کرد و تمام ابتکار آقای ترامپ را نابود کرد.

در مورد ما هم همین اتفاق می توانست بیافتد. حالا برای اینکه بیشتر شما را روشن کنم، آقای ترامپ از بنده چند بار دعوت به مذاکره کرد، ولی ما که اجازه برای مذاکره نداشتیم. اما آقای بولتون در کتاب «اتاقی که در آن اتفاق افتاد» کاملاً تشریح می کند که هربار ایشان تا مرز استعفا پیش رفت برای اینکه مانع از مذاکره شود. خیلی هم با آب و تاب توضیح می دهد که در هر دو مورد استعفا نامه اش را نوشت و وقتی مذاکره صورت نگرفت خیالش راحت شد.

اما همین نشان می دهد، اگر بنده با آقای ترامپ مذاکره کرده بودم یا آقای دکتر روحانی مذاکره بودند، نهایتاً همین بولتون بودند که باید این مذاکرات را به نتیجه می رساندند. نکته دیگری که در این زمینه قابل توجه است این خواهد بود که ما تلاش هم کردیم. در کتاب پایاب شکیبایی من شرح ماجرای ارایه یک پیشنهاد با توافق حاکمیت ایران به پوتین برای انتقال به آقای ترامپ را گفتم. این پیشنهاد به آقای ترامپ گفته شد و آقای ترامپ هم استقبال کرد، در مرحله بعدی طبق توافق اولیه ای قرار بود آقای پومپیو مذاکره نکند و دیگران مذاکره بکنند. آقای پومپیو خودش را وارد کرد و پروژه را به شکست کشاند.

لذا این سابقه را ما داریم که بولتون و پومپیو، این اقدامات را می کردند. بعضی ها ایراد می گیرند که آقای بولتون و پومپیو از ابتدای سال 97 وارد کاخ سفید شدند، یعنی از آوریل سال 2018، لذا می گویند چرا از دوران آقای تیلرسون استفاده نکردید. من با آقای تیلرسون در جلسه 5+1 دیدار داشتم، به هیچ وجه آقای تیلرسون در ظرفیت مذاکره نبود و اعتماد لازم را از سوی آقای ترامپ برای این که مذاکره کند، نداشت. کاملاً مشخص بود و دیدیم که ظرف تقریبا یک سال از دولت آقای ترامپ خارج شد.

برخی می گویند ایران درهای سیاست خارجی خودش را بر روی جهان بسته و در روابطش با اروپا در تیره ترین حالت قرار دارد و رابطه اش با آمریکا که مشخص است. چقدر این موضوع برای کشور خطرناک است چون شما از یک کلید واژه امنیتی سازی ایران استفاده کردید، به نظرتان این بستن درها که گفته می شود بابت امنیتی سازی است؟

من معتقدم که ما اگر تشخیص دهیم که تهدیدی که برای جمهوری اسلامی وجود دارد تهدید امنیتی سازی است، در زمین این تهدید بازی نمی کنیم. لذا می توانیم سیاست فعال تری را داشته باشیم. البته این به معنا نیست که دست از مخالفت با آمریکا بکشیم، مخالفت با سلطه و مخالفت با استکبار می تواند برای کشور یک زمینه قدرتی فراهم کند، با توجه به اینکه الان قدرت دیگر صرفاً قدرت نظامی، سیاسی و اقتصادی نیست. البته قدرت های دیگری هم هستند مثل قدرت الهام بخشی. نگرش امروز نسبت به قدرت باید به عنوان دو کفه مهم قدرت مادی و معنایی باشد.

ما این زمینه های قدرت را داریم و مخالفت با سلطه هم می تواند یکی از عوامل قدرت ما باشد، اما ما نباید مخالفت با سلطه را از حوزه سیاسی یا حوزه امنیتی اجازه دهیم، قاطی شود. حتماً آمریکا دوست دارد که مخالفت به حوزه امنیتی منتقل شود، چرا که اولاً آمریکا قدرت برتر امنیتی جهان است و ثانیاً اگر به آن حوزه منتقل شود هیچ کشوری آمادگی ندارد که در کنار ما قرار بگیرد.

اما در زمانی که ما در حوزه سیاسی با آمریکا و گفتمانی رقابت می کنیم، حتمً آمریکا خوشحال نمی شود. یکی از دلایلی که اعضای تندروهای کشور ما کمتر از بنده تحریم هستند و من تحریم آمریکا و کانادا را دارم بخاطر این است که بنده در حوزه گفتمانی که حوزه مزیت نسبی ما بود، با آنها وارد جدال می شدم. در حوزه سخت افزاری که حوزه مزیت نسبی آمریکاست، نتیجه اش را دیدیم. می بینیم که آمریکایی ها خشنود نمی شوند از اینکه در این حوزه با آنها رقابت شود. اما رقابت در این حوزه رقابت بازنده نیست در صورتی که در حوزه امنیتی متفاوت است.

در حوزه گفتمانی رقابت ما می تواند برنده باشد، رقابتی که ما واردش شدیم از ابتدای انقلاب و در زمانی که کمترین توان نظامی را داشتیم در دهه 60 توانستیم مقاومت را شکل دهیم و این مقاومت توانست برای اولین بار بعد از سال ها که اسراییل در برابر دولت های عربی پیروز می شد، اسراییل را به زانو در بیاورد . در سال 2000 در لبنان و هم در سال 2005 در خروج اسراییل از غزه، هم امروز در عملیات طوفان الاقصی می بینیم که اسراییل به رغم توان نظامی اش در برابر توان مقاومت که برخواسته از پیام انقلاب اسلامی و آن قدرت معنایی و گفتمانی ماست شکست خورده است.

البته قدرت نظامی هم کمک می کند، اما اصل قضیه در دورانی شکل گرفت که ما کمترین قدرت نظامی را داشتیم. حتی در دفاع از خودمان به اذعان خود دوستان نظامی دچار مشکل بودیم، نامه ای که نوشتند به حضرت امام برای پایان جنگ نشان می دهد ما چه وضعیتی را داشتیم. اما با این حال توانستیم بزرگترین موانع را برای حاکمیت نظر اسراییل در منطقه فراهم بکنیم. اینها مبانی قدرت ماست، نباید اینها را فراموش کنیم. اما ما اشتباه کردیم به نظر من نفوذ را با حضور و ورود به کنشگری آمریکا شدیم، وارد زمین بازی آمریکا و اسراییل شدیم و توانستند ازش استفاده امنیتی سازی بکنند.

توانستند بقیه دنیا را به وحشت بیاندازند که همراهی با ما نکنند. برای همین هست که دولت جدید هم با وجود همه تلاش هایی که مثل ما که تلاش کردند با آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین ارتباط داشته باشیم، بخاطر تحریم های آمریکا توفیق زیادی نداشته است.

چین و روسیه هم تمام تحریم های آمریکا را رعایت می کنند. واقعیت این است که اگر شما بروید در همان حوزه سیاسی افشاگری و مقابله بکنید با سلطه آمریکا با جنایات اسراییل، کارتان پیش می رود.

ببینید آفریقای جنوبی چگونه زیبا توانسته اسراییل را در دیوان بین المللی دادگستری محکوم بکند. بعضی ها می گویند نتیجه اش چیست، اگر نتیجه ای نداشت این همه آمریکا تلاش نمی کرد و اسراییل فشار نمی آورد. حتما نتیجه دارد و تاثیرگذار است. حتما فشار بر اسراییل ایجاد می کند، اما در حوزه ای که مزیت نسبی دارد.

ترامپ از برجام خارج شد و شرایط ویژه ای پیدا کرد، اما شما در زمانی که داشتید گفتمانی برای برجام انجام می دادید، چقدر به منافع اقتصادی در این زمینه فکر کردید؟

برجام به نظر من دو هدف عمده داشتیا شاید سه هدف عمده. یکی این بود که ما توان هسته ای مان را از دست ندهیم. نه تنها برجام صنعت هسته ای ما را از بین نبرد بلکه اجازه داد این صنعت در یک فضای آرام جهانی با موفقیت پیش برود.

دیدیم در زمان دولت ما من گزارشی تیر ماه 1400 تقدیم مجلس کردم و در آن مقایسه کردم ظرفیت های هسته ای ایران را در زمان تحویل دولت یازدهم با زمان تحویل به دولت سیزدهم، کاملاً آن جدول که بر اساس داده های رسمی ایران است نشان می دهد وضعیت ما چگونه است. این هدف اول بود که به ما گفته بودند و ما دستور داشتیم این را انجام دهیم. هدف دوم پایان امنیتی سازی ایران بود.

اجماع امنیتی علیه ایران خطرناک ترین حربه علیه ایران بود و باید پایان پیدا می کرد و این امنیتی سازی را ما پایان دادیم چهار سال هم ترامپ تلاش کرد که این امنیتی سازی را دوباره سامان بدهد و شکست خورد.

لذا در حوزه امنیتی ما به اهدافمان رسیدیم، امنیتی سازی ایران را در برجام متوقف کردیم. نکته سوم این است ما باید زنجیرهایی که بر اقتصاد کشور تحمیل می شد را برمی داشتیم. ما نگفتیم اقتصاد را سامان می دهیم، آن وظیفه وزارت خارجه نیست. وزارت خارجه وظیفه اش این است که سیاست خارجی تحمیل بر اقتصاد کشور نباشد. نه تنها تحریم های شورای امنیت برداشته شد و آن تصویر خطرناک از بین رفت، مهم تر از همه در جامعه ایرانی امید ایجاد شد که به نظر من تورم زیر 10 درصد دو سال متوالی و رشد بالای 10 درصد دو سال متوالی از این جهت رقم خورد.

مقدار زیادی محدودیت های ایران کاسته شد و ایران توانست که با دنیا ارتباط برقرار کند. محدودیت هایی از دو طرف وجود داشت، زیرا اولا ما همه مشکلاتمان را با آمریکا حل نکرده بودیم، ثانیاً لابی های متعدد از جمله لابی صهیونیستی و لابی کشورهای عربی و حضور آن ها در شرکت های بزرگ مانع از سرمایه گذاری می شد، ما باید از روش های دیگری تلاش می کردیم حل کنیم.

این آمادگی در داخل وجود نداشت، من بحث برجام 2 و 3 را اصلا نمی کنم، بحث این را می کنم که در نگرشمان نسبت به ایران بازنگری می کردیم، سرمایه گذاری در ایران تهدید نیست یک فرصت است.

خیلی از ما سرمایه گذاری را به عنوان تهدید می دانیم، حتی تهدید برای تولید داخلی نشان می دهیم. مثلاً قرارداد آی پی سی که می توانست بلافاصله بعد از برجام اجرایی شود، تا سال 96 که ترامپ در کاخ سفید بود، توافقی صورت نگرفت. فرض کنید بعد برجام چندین قرارداد در ایران بسته شده بود و شروع به سرمایه گذاری در منابع نفتی و گازی ایران کرده بودند، شرایط چقدر متفاوت بود.

آیا طرف های مقابل در مذاکرات هم به دنبال مسایل اقتصادی بود؟

حتما همین طور است؛ اروپایی ها، چینی ها و روسی ها حتما علاقه مند بودند. البته چینی ها و روی ها بیشتر دوست داشتند انحصار را داشته باشند و رقابتی نداشته باشند. بیشتر از هرچیز به آنها کمک می کرد که بدون تحریم های بین المللی وارد ایران شوند. آمریکا هم علاقه مند بود اما برای اینکه شرکت های آمریکایی در ایران سرمایه گذاری کنند، موانع تحریم های اولیه وجود دارد و تحریم های اولیه را فقط کنگره می تواند بردارد و کنگره هم که در آن زمان کاملاً تحت تسلط مخالفین دولت آقای اوباما بود.

اما خود آمریکایی ها هم آمدند برای این که این مشکل را حل بکنند با همکاری ما یک استثنایی گذاشتند که در حوزه اختیارات رییس جمهور بود. برای مثال بویینگ برای ده ها هواپیما با ایران قرارداد بست. در حوزه نمایندگی های خارجی شرکت های آمریکایی هم می توانستند در ایران سرمایه گذاری کنند. لذا ما در برجام همه این ها را دیده بودیم.

بعضی ها می گویند اصلاً برجام نگاه اقتصادی نداشت، اتفاقاً نگاه اقتصادی بود. بعضی ها می گویند برجام معطوف به تحریم بود، اتفاقاً ما یک فصل در برجام داریم که معطوف به انتفاع اقتصادی است. آن قسمت می گوید شما باید همه تحریم ها را بردارید و مهم این است که ما بتوانیم نفت بفروشیم و بتوانیم پولمان را به ایران بیاوریم.

همچنین مهم این بود که کشتیرانی آزاد شود. گفتیم که باید این امکانات به ما داده شود. لذا تمام اینها در برجام دیده شده بود، حتی سرمایه گذاری آمریکا در برجام دیده شده بود؛ اما متاسفانه نگرش ها هم در داخل ایران، هم در داخل آمریکا و در جاهای دیگر طوری بود که این امکانات شکل نگرفت.

پس به دلیل کم و کاست برجام نیست. نمی گویم برجام کاملاً یک برنامه بدون ایراد است، هر توافقی آن هم بین 6 کشور بزرگ دنیا و یک کشوری که تحت تحریم شورای امنیت است، کاستی هایی ممکن است داشته باشد.

ولی ما نبودیم که از برجام خارج شدیم، این آمریکا بود که از برجام خارج شد. آن هایی که می گویند برجام ایراد داشت خب چرا آمریکا به برجام استناد نکرد، اگر برجام یک طرفه بود آمریکا به یک جمله برجام استناد می کرد و از آن خارج می شد. آن وقتی که استناد کردند 13 کشور در شورای امنیت علیه شان بودند، لذا دوستان ما مقداری به واقعیت ها توجه کنند بهتر است.

به عنوان پدر پرونده برجام پیش بینی شما از این پرونده چیست؟

من هیچ گاه پیش بینی نمی کنم. برجام امروز اصلاً شرایط خوبی ندارد. دیدیم اتحادیه اروپا اعلام کرد که خواهان بازگشت برجام هستیم، البته امروز حتماً شرایط بازگشت برجام بسیار دشوارتر از اوایل دوران ریاست آقای بایدن است، که به نظر من صد در صد این امکان وجود داشت که مذاکره انجام شود ولی به دلایلی انجام نشد.

احتمال اجرای اسنپ بک را می دهید؟

حالا باید دید، احتمال اسنپ بک منتفی نیست؛ البته می شد جوری بازی کرد که امکانش کم باشد. زمانی که آمریکا خواست اسنپ بک را اجرا کند، نتوانست و حتی اروپایی ها هم در مقابلش ایستادند. این همان بحث شکستن اجماع امنیتی است. متاسفانه امروز نمی توانم این حرف را بزنم.

امیدوارم دوستان من که در کار مذاکره هستند و اطلاعاتشان امروز بیشتر از من است بتوانند چنین کاری کنند. امیدوارم که با روش درست بتوانند این دوره را هم سپری کنند. کمااینکه ما دو قسمتش را سپری کردیم تا الان، هم محدودیت های تسلیحاتی برداشته شد، هم محدودیت های موشکی برداشته شده است.

بعد از جنگ اوکراین و جنگ غزه شرایط امنیتی و سیاسی منطقه خیلی تغییر کرده است. با این شرایط از نظر شما سیاست خارجی ایران چه روندی را در یک دهه آینده باید طی کند؟

به نظرم ما در غزه خیلی بهتر از اوکراین عمل کردیم. با هدایت شخص مقام رهبری که از روز دوم در واقع کار را هدایت کردند، مانع از پیروزی صهیونیست ها برای گسترش جنگ شدند. می دانیم که یکی از مبانی دکترین نظامی رژیم صهیونیستی جنگیدن در خارج از مرزهای فلسطین است و با درک درست مانع این شدیم.

در مورد اوکراین برداشت من اینگونه نیست، خیلی بهتر از این می توانستیم عمل کنیم. پوتین بازی امنیتی سازی آمریکا را خورد و ما هم تا حدی در دام امنیتی سازی روسیه در این بازی گرفتار شدیم. به نظر من بسیار بهتر از این می شد عمل کرد.

باز هم باورم این است که ما در سال های آینده در صورتی می توانیم موفق باشیم که در سطح بین المللی و جهانی بدانیم شرایط جهان عوض شده، ما با معیارها، امیدها و توقعات جنگ سردی که جهان یک قطبی دارد و با تصور اینکه می توانیم با سرمایه گذاری بر روی آن قطب در برابر دیگران بجنگیم، به بن بست کشیده شده ایم.

فکر می کردیم قطعنامه های ما را وتو خواهند کرد و نکردند، بنده توقع هم نداشتم که وتو بکنند. الان هم فکر می کنم تصور درست باید داشته باشیم. ما حتماً باید با روسیه و چین روابط نزدیکی داشته باشیم، اما همانطور که در پاسخ به سوالات قبلی شما هم عرض کردم باید روابطمان با بقیه دنیا را هم مدیریت کنیم.

311311