سوشال لند/اصفهان در کتاب «حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول»، نام مردم و نمایندگان همواره در کنار هم آمده که انعکاسی از اهمیت همراهی سیاست مداران و مردم است. مردم و مجلسی ها بدون تردید در درازنای تاریخ هرگاه به هم پشت کرده اند، از مسیر رسیدن به اهداف، مقاصد و آرمان های خویش اگر خارج نشده باشند، قطعاً دور شده اند.
محمدعلی فروغی، معروف به ذکاءالملک که در 1254 شمسی به دنیا آمد و 67 سال بعد در 1321 درگذشت، سالیان دراز در تهران زیست، اما از خاندانی اصفهانی بود. پدرش، محمدحسین فروغی، از درباریان ناصرالدین شاه قاجار به شمار می رفت. پدربزرگ محمدعلی، موسوم به آقا محمدمهدی ارباب، صاحب اثری معروف به نام «مولف نصف جهان فی تعریف الاصفهان» است.
به طورکلی، همۀ فروغی ها هرکجا که بودند، علاقۀ ویژه ای به زادگاه اجدادی خود داشتند. این خاندان آن قدر به نسب اصفهانی و شجره نامۀ خود اهمیت می داد که می توانست اجدادش را تا روزگار صفویان و سلطنت شاه صفی نام ببرد. احمد واردی در رسالۀ خود به این مسیله توجه می کند. واردی ، پژوهشگر دانشگاه یوتا در آمریکا، تحقیق جامعی دربارۀ این سیاست دان اصفهانی نوشته که ترجمۀ فارسی آن نیز به کوشش عبدالحسین آذرنگ و با عنوان «زندگی و زمانۀ محمدعلی فروغی» در اختیار مورخان و پژوهشگران تاریخ سیاسی قرار دارد.
فروغی را بیشتر به خاطر نخست وزیری اش در دو حکومت اول و دوم پهلوی می شناسیم، اما زندگی سیاسی او و به طور مشخص رابطۀ او با دولت از سال ها پیش در 1285 شمسی و از گشایش اولین مجلس شورای ملی در ایران آغاز می شود. به گفتۀ احمد واردی، صنیع الدوله که نخستین رییس مجلس در تاریخ کشورمان است، با شروع کار این قوه از وی خواست تا دفتر یا دبیرخانۀ مجلس را راه بیندازد و خود فروغی نیز آن را سرپرستی کند.
قوانین نو برای نهاد نو
این اصفهانی تبار به غیر از اینکه اولین دبیرخانۀ نخستین مجلس تاریخ ایران را تاسیس کرد، کوشید تا در اثری مکتوب از زوایای مختلف به قانون و مجلس نوپای کشور نگاه کند. او در همان دوران مجلس اول، یک سال پس از تاسیس آن، کتاب «حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول (اولین کتاب حقوق اساسی در ایران)» را تالیف کرد. این اثر بازتابی از نیاز جدید جامعه بود؛ نیازی که با گذار زیست ما ایرانیان از عصر پادشاهی مطلقه به پادشاهی مشروطه پدیدار شد.
«حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول (اولین کتاب حقوق اساسی در ایران)» یک مقدمه و 2 باب دارد. مقدمۀ فروغی بحثی در باب علم حقوق است. مطلب مهمی که در باب اول این کتاب بررسی می شود، اختیارات یا وظایف مجلس است، مجلسی که در آن کتاب با عنوان «پارلمان» یاد می شود. باب دوم نیز از این مسیله سخن به میان می آید که مردم یا ملت در برابر این پارلمان از چه حقوق و اختیاراتی بهره مند هستند.
از عمر مجلس، 117 سال و از عمر این کتاب، 116 سال می گذرد، مرور این مفاد نشان می دهد که دستگاه قانونی یادشده، از چه جنبه هایی تغییر یافته و کدام گوشه های آن ثابت مانده است. در این کتاب نام مردم و نمایندگان همواره در کنار هم آمده که انعکاسی از اهمیت همراهی سیاست مداران و مردم است، آنان همان کسانی هستند که جدا از هم معنایی ندارند. مردم و مجلسی ها بدون تردید در درازنای تاریخ هرگاه به هم پشت کرده اند، از مسیر رسیدن به اهداف، مقاصد و آرمان های خویش اگر خارج نشده باشند، قطعاً دور شده اند.
مجلس، اتاق عالی، اتاق سافل
به روایت تاریخ مجلس در ایران و بر اساس نوشتۀ محمدعلی فروغی، وظیفۀ اصلی پارلمان در بدو تاسیس، همان تصویب قانون بود. اما مطابق همین اثر فروغی که «حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول» نام دارد، برخی جزییاتِ وظایف ممکن است در حال حاضر تغییر کرده باشند. یا اسامی شماری از زیرمجموعه های پارلمان در آن دوره، ممکن است اکنون برایمان آشنا نباشند. به هرروی، مجلسی که امروزه داریم، پشتوانه های آن همان پارلمانی است که در روزگار قاجاریه گشایش یافت.
فروغی پس از تاکیدش بر اهمیت اساسی ترین وظیفۀ مجلس، یعنی قانونگذاری، به دیگر رسالت های آن نیز اشاره می کند. تصویب دخل و خرج دولت و نظارت بر اجرای قوانین نیز به عهدۀ مجلس شورای ملی یا پارلمان بود. همه می دانیم که مجلس کنونی ما بر قانون نظارتی ندارد و این قوۀ قضاییه است که باید حسن اجرای آن را پیگیری کند.
«اتاق سافل» و «اتاق عالی» نیز دو بخش بسیار مهم مجلس به شمار می رفت که هم وظایف مشترکی برای آن ها تعریف شده بود و هم هرکدام تکالیف مخصوص به خود را داشت. مجلس، برای تصویب هر قانونی به رای اکثریت اتاق های سافل و عالی نیازمند بود. اتاق اسافل به طور تخصصی تر بر روی تصویب بودجه یا دخل و خرج دولت کار می کرد. اتاق عالی نیز که به گفتۀ فروغی می توان اسمش را «سنا» هم گذاشت، وظایفی داشت که مهم ترین آن نظارت جدی بر اعمال و رفتار وزیران و شاه بود. به بیانی دیگر، اتاق عالی به جرایم وزرا و شاهنشاه رسیدگی می کرد.
اعضای نخستین دورۀ مجلس شورای ملی ایران
حقوق مردم
پس از انتقال سلطنت از مطلقه به مشروطه، تاسیس مجلس ضرورت داشت، اما مشروطیت زمانی به درستی و تمام و کمال معنا می یافت که مردم هم در قبال آن مجلس حقوقی داشته باشند. بدون تعریف حق مردم، وظایف مجلس هم بی معنی می شد. جان کلام آنکه مجلس نباید قوانینی را تصویب می کرد که در تضاد با خواسته های مردم و منافع آنان باشد. و اگر خلاف این بود، مجلس شورای ملی دیگر مشروعیتی نداشت.
فروغی دامنۀ وسیعی از حقوق مردم را نام می برد و هم زمان کم وبیش تشریح می کند. از میان حقوق مختلف، فروغی با «آزادی» شروع می کند: «آزادی عبارت است از این که شخص اختیار داشته باشد هر کاری را که میل دارد بکند، بشرط آنکه ضرری به دیگران وارد نیاید. پس نباید آزادی را با خودسری اشتباه کرد.»
نویسندۀ «حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول» در ادامه موارد دیگری را هم یادآور می شود: «اختیار مال»، «اختیار منزل»، «اختیار کار و پیشه»، «اختیار عقاید»، «اختیار طبع و اظهار افکار»، «اختیار اجتماع و تشکیل انجمن»، «اختیار تعلیم و تعلم» و در نهایت «اختیار عرض [یا شکایت به مجلس]». «مساوات» نیز بحث مفصلی است که از جنبه های مختلف، چون مساوات همۀ مردم در برابر قانون، در برابر عدلیه، در انتخاب شغل و پیشه و… بررسی می شود.
باید در نظر داشت که اگر مجلسی در تاریخ سرزمین مان شکل گرفت، به خاطر همین خواسته های ساده، اما بنیادی مردم بود که فروغی در کتابش نام می برد. اگر در دایرۀ شاهنشاهی مطلقه مردم برای این نیازهای خود پاسخی یافته بودند، بدون تردید دست به انقلاب مشروطه نمی زدند و مجلس نمی خواستند.
گفتنی است که پیش از کتاب «حقوق اساسی، یعنی آداب مشروطیت دول» هم، در باب مجلس و حقوق مردم در جامعۀ ایران، به ویژه در ایام نزدیک به تصویب قانون مشروطیت، مباحث و گفت وگوهای بسیار وجود داشت، اما این محمدعلی فروغی بود که قوانین را در قالب یک اثر اختصاصی تعریف کرد و به صورت کتاب درآورد. فروغی برای نگارش این اثرش از یک کاتب کمک گرفته بود، در واقع او مکتوب شدن این اثر را مدیون کاتب آن، یعنی مرتضی شریف نجم آبادی، است.
مراجع:
ـ فروغی، محمدعلی (1398)، «حقوق اساسی، آداب مشروطیت دول»، به کوشش علی اصغر حقدار، تهران: کویر.
ـ واردی، احمد (1394)، «زندگی و زمانۀ محمدعلی فروغی»، ترجمۀ عبدالحسین آذرنگ، تهران: نامک.
پایان خبر سوشال لند
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "مجلس برای مردم؛ مردم برای مجلس" هستید؟ با کلیک بر روی استان ها، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "مجلس برای مردم؛ مردم برای مجلس"، کلیک کنید.
