داستان تاسیس کتابخانۀ ملی ایران، داستان یک نیاز است، نیاز دسترسی به کتاب و هر نوع منبع اطلاعاتی دیگر، آن هم به راحت ترین و سریع ترین شکل ممکن و بدون پرداخت هیچ هزینه ای.
پیش از مشروطه و زمانی که آهنگ تجدد سرعت می گیرد، موضوع تاسیس کتابخانه های ملی و عمومی در جراید آن روزگار داغ می گردد و بعد از تاسیس اولین کتابخانۀ ملتی در طهران، مدیر روزنامۀ «اطلاع» در خصوص اهمیت تاسیس کتابخانۀ ملتی این چنین می نویسد:
«… امروز در ممالک متمدنه خارجه در اکثر بلاد عظیمه کتابخانه های ملی عمومی تهیه و ترتیب داده که هر یک مشتمل بر کرورها کتاب است و ارباب خیر و طالبان ثواب و هواخواهان ترقی نوع بشر که امروز نظر از عوالم ذاتیۀ خورد و خواب و تهیۀ اسباب تنعم قدم فراتر نهاده و ثروت و مال را برای تحصیل آمال عالیه می خواهند چنان که بنا شده است یک دفعه ملیون ها هستی خویش را فدای ملت می کنند و تمام افراد و ابنای وطن را مثل پارۀ تن خود می دانند پول ها و مال های گزاف خرج و صرف این کتب خانه ها کرده و کتاب های نفیس از هرکجا گردآورده و وقف به عامۀ ملت نموده اند که هرکس امروز هر کتابی بخواهد به ترتیب و قانونی که مقرر است به کتابخانۀ ملتی رجوع نموده استعارت می کنند و استفادت می نمایند.» (روزنامه اطلاع، شماره 455، چهارشنبه 9 جمادی الآخر 1316ق، ص 3)
این مطلب را گفتم تا بدانیم که تاسیس کتابخانه، آن هم به شکل عمومی و در دسترس عامۀ مردم آن هم به ترتیب و قانونی که هر وقت بخواهند به کتابخانه مراجعه و از منابع آن بهره مند گردند، دغدغه ای ایرانیان یکصد و سی سال قبل بود.
همچنین باید متذکر گردم که در ابتدا اتصاف این کتابخانه ها به صفت ملتی و ملی از آن رو بود که حکومتی و دولتی نبودند، مردمی بودند! معارف خواهان و متجددین اعم از تجار، رجال سیاسی، علما و… با کمک یکدیگر و جمع آوری بودجه سعی نمودند تا کتابخانه ای برای عموم مردم آن هم به رایگان تاسیس کنند. هیچ محدودیتی هم برای ورود به این کتابخانه ها و استفاده از منابع آن نبود.
حتی بعدتر که این نوع از کتابخانه ها با کتابخانۀ دولتی دارالفنون و کتابخانۀ عمومی وزارت معارف ادغام می گردد و از بودجۀ عمومی دولت ارتزاق می کند، هیچ ممنوعیتی برای ورود عامۀ مردم به کتابخانه وجود ندارد تا جایی که در دوره ای جمعی از دوافروش ها و عطاری های سر گذر ناصری هم برای مطالعۀ کتاب هایی در موضوع شیمی و طب به این کتابخانه سر می زدند.
اولین بار و اولین محدودیت برای استفاده از منابع کتابخانۀ ملی مربوط به اواخر دوره قاجار و به سال 1302شمسی است. در این دوره برای کتابخانۀ ملی که در آن روزگار با نام کتابخانۀ معارف شناخته می شد اساس نامه ای تدوین می گردد که مادۀ بیست وپنجم آن چنین است:
«از شاگردان مدارس اطفالی که هنوز تصدیق نامۀ سال ششم ابتدایی در دست ندارند از ورود به کتابخانه ممنوع هستند.» (نظام نامه داخلی کتابخانه معارف (1302) موجود در کتابخانه ملی به شماره 52/181)
حدود ده سال بعد، در دورۀ پهلوی اول و به سال 1313 در «نظام نامۀ کتابخانۀ عمومی» که برای کتابخانۀ عمومی معارف نگاشته و به امضای کفیل وزارت معارف و اوقاف وقت یعنی علی اصغر حکمت رسیده است، هیچ صحبتی از هیچ محدودیتی نیست. و بر اساس آن چه در بخش «انتظامات تالار مطالعه» این نظام نامه آمده است، این گونه می توان استنباط نمود که ورود و استفادۀ دانش آموزان از این کتابخانه بلامانع است.
در سال 1316 رسما کتابخانه ای با نام کتابخانۀ ملی در محل خیابان قوام السلطنه (سی تیر فعلی) تاسیس می گردد، که همین کتابخانۀ ملی فعلی است و در اولین «اساس نامۀ کتابخانۀ ملی» به وضوح به عمومیت این کتابخانه اشاره شده است، چنان چه در ابتدای این اساس نامه می خوانیم:
«کتابخانه ملی برای استفاده و مطالعۀ عموم و مرکز بازجویی ها و مطالعات علمی و ادبی و رسیدگی به امور فنی کتابخانه های منتسب وزارت فرهنگ و مرجع اطلاعات راجع به کتابخانه های کشور می باشد.» (اساس نامه کتابخانه ملی، مجله آموزش و پرورش، سال چهاردهم، شماره 1، فروردین سال 1323، ص 50)
در این دوره صفت «ملی» بیانگر تعلق این کتابخانه به ملت ایران دارد، خانه ای که اقسام کتاب و منابع مکتوب را از اقصی نقاط ایران و جهان جمع آوری و در خود جای داده تا هم مامنی برای حفظ و آرشیو تفکر ایرانی و هم خانه ای برای مراجعه و دست یافتن بدان باشد.
مهدی بیانی اولین رییس کتابخانۀ ملی طی گزارشی که دربارۀ کتابخانۀ ملی به سال 1330 نگاشته است در خصوص شیوۀ استفادۀ از کتابخانه این چنین نوشته است:
«… کتابخانه همه روزه در دو نوبت صبح و عصر، هر نوبت چهار ساعت مفتوح و مورد استفادۀ مراجعه کنندگان است و همه کس با تحصیل پروانه می تواند بر طبق مفاد آیین نامۀ مخصوص از کتابخانه استفاده کند…» (کتابخانه ملی، مهدی بیانی، مزدک نامه (2): یادبود دویمن سال درگذشت مهندس مزدک کیانفر، خواهان، جمشید کیانفر، پروین استخری، تهران: خواهان، 1388، ص493)
البته که به مقتضای گذر زمان و توسعۀ دانش این اساس نامه نیازمند تغییرات بوده و حتی امروز نیز هست، اما مع الاسف در تغییراتی که بعد از انقلاب اسلامی و به سال 1369 در این اساس نامه داده می شود، یکی از مهم ترین ارکان این کتابخانه، یعنی ملیت از عنوان کتابخانه حذف گردیده و در تعریف این کتابخانه چنین نوشته می شود:
«… موسسه ای است آموزشی (علمی)، تحقیقاتی و خدماتی زیر نظر مستقیم ریاست جمهوری که طبق مقررات این اساس نامه اداره خواهد شد…» (مجموعه قوانین و مقررات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان های وابسته، اعظم نوری، تهران، دفتر حقوقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375، ص 446)
در این جا باید گفت: مگر نه این که این کتابخانه موصوف به صفت ملی است؟ پس چرا این گزینه در تعریف این کتابخانه آنچنان که در ابتدای قانون اساس نامه کتابخانه آمده گنجانده نشده است؟
مگر نه این که این کتابخانه از بودجۀ عمومی کشور بهره مند می گردد، بودجه ای که از پول مالیات تک تک شهروندان این کشور و یا از بودجۀ نفتی که ملی است تامین می گردد. جز این است که هریک از ناشران بنا بر قانون واسپاری نسخه ای از کتاب های منتشره خود را هم برای حفظ و هم برای اشاعۀ هرچه بیش تر و بهتر به رایگان در اختیار کتابخانۀ ملی قرار می دهند؟
جز این است که بسیاری از واقفان و اهداکنندگان کتاب (اعم از خطی و چاپی) ، نشریات، اسناد، عکس ها و… به امید در دسترس قرار گرفتن این آثار نزد عموم مردم و اهالی کتاب آن ها را به کتابخانۀ ملی اهدا و یا وقف می کنند؟
به نظر می رسد همین موضوع و موضوعاتی از این دست، متولیان و بانیان کتابخانۀ ملی را در دوره های مختلف دچار سوء تفاهم نموده است، اینان بر این گمان هستند که هیچ وظیفه ای در قبال ملت خود نداشته و از قرار معلوم جایی برای مردم در این کتابخانه متصور نیستند.
متولیان کتابخانۀ ملی در دوره های مختلف به بهانۀ ظرفیت محدود کتابخانه، مانع تسهیل عضویت و اجازۀ دسترسی به منابع این کتابخانه شده اند. این در حالی است که گناه مردم ما در قبال وضعیت اسفناک و غیراستاندارد کتابخانه های دانشگاهی و عمومی چه آن ها که زیر نظر نهاد کتابخانه های عمومی کشور اداره می گردد و چه کتابخانه هایی که زیرمجموعه معاونت فرهنگی هنری شهرداری تهران چیست؟ که باید چوب بی کفایتی و بی مسیولیتی مسولان فرهنگی کشور را چرا باید مردم بخورند؟
در ثانی محدودیت های ایجادشده نه فقط برای استفاده از سالن های مطالعه، بلکه برای استفاده از مخازن و منابع موجود در کتابخانه ملی نیز می باشد. تا جایی که در حال حاضر فارغ التحصیلان دانشگاهی با مدرک کارشناسی و پایین تر امکان عضویت در این کتابخانه را نداشته و دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد هم در صورتی امکان عضویت برای آن ها فراهم است که دارای تصویب نامه پایان نامه باشند!
از همه دهشتناک تر آن که پیش از این مطابق بند (1) ماده (3) آیین نامه پذیرش و عضویت کتابخانۀ ملی، پدیدآورندگان کتب و مقالات علمی و تخصصی می توانستند نسبت به عضویت در کتابخانۀ ملی اقدام کنند، این در حالی است که در آیین نامه جدید (مصوب فروردین 1403) هیچ امکانی برای این قشر که از اصلی ترین استفاده کنندگان منابع موجود در کتابخانۀ ملی و از مهم ترین ارکان فرهنگی کشور هستند دیده نشده است.
شاید بد نباشد که بدانید، پیش از این نیز در سال 1387 شورای سیاست گذاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی آیین نامه ای را مصوب نموده بود که به افراد دارای مدرک کارشناسی و مدرک حوزوی سطح 2 اجازۀ استفاده از سالن های تخصصی علوم انسانی و هنر، علوم و فنون، منابع مرجع و پایان نامه ها را نمی داد و فقط افراد دارای مدرک کارشناسی را مجاز به استفاده از قسمت عمومی می دانست و افرادی را که دانشجوی مقطع کارشناسی یا دیپلم بودند «به طور کلی افراد عادی» را مجاز به استفادۀ از منابع و امکانات کتابخانه ملی نمی دانست.
در همان سال ها فردی با نام هانی حاجیانی شکایتی در این خصوص و البته بندهای دیگر این آیین نامه تنظیم و به دیوان عدالت اداری ارسال می کند. بعد از چند سال دیوان عدالت اداری ایشان را در این فقرۀ شکایت محق دانسته و نظر به این که مطابق بند (ز) ماده 7 قانون اساس نامه کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران مصوب 1369.8.3تصویب آیین نامه های داخلی مورد نیاز کتابخانۀ ملی از جمله وظایف هیات امناء کتابخانه ملی احصاء شده است و دستورالعمل مورد اعتراض در سال 1387 توسط مرجعی غیر از هیات امناء تصویب شده بود، بنابراین این دستورالعمل را خارج از حدود اختیارات مرجع صادرکننده دانسته و به استناد بند یک ماده 19 و ماده 42 قانون دیوان عدالت اداری حکم به ابطال آن صادر و اعلام می کند.
این را گفتم تا خوانندگان بدانند که این مشکل و دغدغه، داستان چندباره ای است که جدای از وقت و بودجه و انرژی که از بنده و شما صرف می کند، دل سردی و یاس را هر بار بیش تر از قبل در جامعه گسترش می دهد.
طی این سال ها انتصاب های سیاسی روسای کتابخانۀ ملی فارغ از کفایت های علمی و فرهنگی از یک سو و مدیریت های غلط این افراد و مدیران آنها روزبه روز از میزان مقبولیت و جایگاه بالایی که هر کتابخانۀ ملی می بایست در کشورش داشته باشد کاسته است و همین امر موجب کمرنگ تر شدن حضور اساتید، پژوهش گران، نویسندگان، مترجمان و بسیاری از اهالی کتاب واقعی بوده و هست و همین موضوع موجب گردیده که کتابخانه ای به بزرگی کتابخانۀ ملی تا حد یک سالن مطالعه تقلیل یافته و امروز همین موضوع تبدیل به آن چنان بحرانی گردد که رییس و مدیران این کتابخانه برای حل آن اقدام به پاک کردن صورت مسیله نمایند.
باید به این بزرگواران گفت که در شرایط موجود که نه عموم مردم امکان استفاده از امکانات کتابخانۀ ملی را دارند و نه حتی عموم فرهیختگان امکانی در سیاست گذاری و برنامه ریزی این کتابخانه، به هیچ روی نمی توان این کتابخانه را کتابخانۀ ملی دانست. این نام زمانی می تواند نامی با مسما باشد که این کتابخانه درش و آغوشش به روی ملت باز باشد، نه این که اهالی کتاب حتی رغبت نکنند برای انجام ضروریات کارهای پژوهشی خود پا به این کتابخانه بگذارند.
* مدیرعامل اسبق خانه کتاب و پژوهشگر نسخ خطی
منبع: وبسایت شخصی نویسنده
25957
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "کتابخانه ای که قرار بود ملی باشد" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، آیا به دنبال موضوعات مشابهی هستید؟ برای کشف محتواهای بیشتر، از منوی جستجو استفاده کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "کتابخانه ای که قرار بود ملی باشد"، کلیک کنید.