زینب اسماعیلی: این روزها بیش از همیشه مفهوم تنهایی استراتژیک ایران به چشم می آید. سرزمینی که در گذر تاریخ پابرجا مانده و باید برای پابرجا ماندن آن به طور ویژه تلاش کرد. بحث تنهایی استراتژیک ایران را در شرایط فعلی منطقه با شاهین زینعلی پژوهشگر سیاسی مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه بررسی کردیم.
شما جزو پژوهشگرانی هستید که به تنهایی استراتژیک ایران معتقدید. کمی از مختصات این وضعیت بگویید؟ سبقه و سابقه اش را در تاریخ پررنگ تر می بینید یا در شرایط فعلی؟
به صورت معمول مسائلی که به صورت کلی در سیاست و به خصوص در سیاست بین الملل با آن مواجهیم ادامه و امتداد روندهایی در گذشته است و به صورت ناگهانی و ظهور و بروز پیدا نمی کنند. شما همواره می توانید ریشه هایی در گذشته برای مسائل بیابید. تنهایی استراتژیک ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. در اصل این نظریه که نخستین بار توسط دکتر محی الدین مصباحی در مقالاتی از ایشان طرح شده است اشاره به همین امتداد مسائل تاریخی در مسائل استراتژیک کنونی دارد. به صورت مشخص برخی مسائلی که امروز در منطقه و جهان با آن روبه رو هستیم ادامه روندهایی است که در قرن نوزدهم به وجود آمده اند که مهم ترین آن رقابت های ژئوپلیتیک موسوم به «بازی بزرگ» است؛ شامل سلسله رقابت های استعماری در منطقه ما میان قدرت های جهانی وقت در قرن نوزدهم است. این بازی به روندی انجامید که می توان آن را روند ایران زدایی از منطقه نامید و منجر به تجزیه بخش هایی از سرزمین ایران شد که آخرین نمونه آن بحرین بود.
اگر بخواهم خیلی خلاصه بیان کنم نظریه تنهایی استراتژیک ایران نیز بر این اساس بنا شده که در جریان این روند و رقابت های استعماری پیوندها دوستی و همگرایی هایی که از جانب دولت ایران تصور می شده می تواند به پیوندی استراتژیک با قدرت های بزرگ برای حفظ ایران منجر شود از دید قدرت های جهانی وقت پیوندهایی مقطعی بوده اند که هدفی جز تأمین منافع مقطعی آنها نداشته و در نهایت با پشت کردن به ایران از سوی طرف مقابل پایان می یافتند. این بدان معنی است که ایران هرگز در میان قدرت های بزرگ متحدی استراتژیک نداشته و توانایی بالقوه حفظ ایران را باید در درون ایران جست. برای روش شدن موضوع اتحاد استراتژیک بریتانیا و ایالات متحده آمریکا در جریان و به خصوص دوران پس از جنگ جهانی دوم را در نظر بگیرید؛ یا پیوندهای استراتژیک آمریکا و اسرائیل در منطقه آسیای جنوب غربی یا نمونه چین و کره شمالی را. این بدان معنی نیست که میان این کشورها اختلافی وجود ندارد. یک تعبیری عامیانه و قدیمی برای توضیح اتحاد استراتژیک در زبان فارسی وجود دارد که می گوید «اگر گوشت هم را بخورند استخوان هم را دور نمی اندازند»؛ این تعبیر دقیقا معنای پیوند و اتحاد استراتژیک را بیان می کند که با پیوندها و اتحادهای دیگر تفاوت دارد.
در حالیکه یک سو چنین اعتقادی به تنهایی استراتژیک ایران وجود دارد در جهان بحث اتحادهای موقت و فضاهای چند قطبی مطرح است. بالاخره ایران معاصر باید به کدام سمت متمایل شود؟ تنهایی خود را بپذیرد یا سراغ روابط راهبردی و سیاسی برود؟
تنهایی استراتژیک ایران ابدا نافی ورود به این اتحادهای موقت نیست. بحث دقیقا همین جا است. این اتحادها را باید موقت ببینیم چون موقتی هستند. در خصوص موقتی بودن اینجا بحث زمان مطرح نیست بلکه بحث بر سر این است که استراتژیک به مفهومی که توضیح داده شد نیستند و برای تأمین منافع مقطعی ایجاد می شوند. مشکلی که در داخل گاه با آن روبه رو هستیم این است که این پیوندها استراتژیک قلمداد می شوند. نمونه اتحاد و همکاری ایران و روسیه مورد جالب توجهی است از این منظر. وقتی ما تلقی استراتژیک از این همکاری ها داریم با موضع گیری روس ها یا مثلا چینی ها علیه تمامیت ارضی ایران و موضوع جزایر شگفت زده می شویم و برای مقابله با آن و کنترل شرایط برنامه ای نخواهیم داشت. در صورتی که اگر تنهایی استراتژیک ایران درک شود همزمان با همکاری مراوده تجارت و پیوندهای سیاسی و نظامی و غیره همواره امکان بالقوه تقابل و حتی تخاصم را باید درنظر گرفته و برای آن آماده باشیم.
اما در خصوص بخش دوم پرسش شما سیاست سنتی ایران که منجر به حفظ آن در جریان رقابت های استعماری شده موازنه و تلاش برای برقراری توازن میان قدرت های جهانی در خصوص مسائل ایران و منطقه بوده است. این سیاست یک شبه تدوین نشده و سیلی های مکرر روزگار آن را به دولتمردان قدیمی ایرانی آموخته است. در دوران قاجار پس از مشروطه رضاشاه نهضت ملی و حتی برخلاف تصور پهلوی دوم نیز این سیاست همواره دنبال شده است. از این رو ایران معاصر نیز چاره ای جز دنبال کردن سیاست موازنه ندارد و عدول از آن به منافع ایران آسیب خواهدزد. ما باید با تمام قطب های قدرت جهانی همکاری سیاسی تجارت و روابط اقتصادی و ارتباطات فرهنگی و اجتماعی داشته باشیم تا بتوانیم منافع ایران را در جریان رقابت های جهانی و به اصطلاح بازی های بزرگ حفظ کنیم. در عین حال همواره باید با چشمان باز مراقب تحرکات آنها در منطقه در خصوص ایران باشیم.
به نظر شما در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این وضعیت تشدید شده؟ تفاوت مرز این تنهایی استراتژیک با انزوا چیست؟
در جریان جنگ سرد جهان دوقطبی بود و ایجاد موازنه بین این دو قطب در جریان بود. سیاست «نه شرقی-نه غربی» که سیاست اعلامی جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب است نیز در همین راستا تدوین شد. با فروپاشی شوروی و ظهور قدرت های جدید مانند چین ایجاد موازنه پیچیده تر شده و در واقع به تشدید تنهایی استراتژیک ایران انجامیده است. در عین حال فرصت های بیشتری را نیز برای حفظ ایران در میانه این رقابت های جهانی جدید به وجود آورده که با بهره برداری از آنها می توان منافع ایران را به صورت حداکثری تأمین کرد.
در مورد انزوا هم عرض کردم این تنهایی به هیچ عنوان نباید مانعی برای ایجاد و توسعه روابط با دنیا و جامعه جهانی شود. بلکه بر عکس باید به دنبال توسعه روابط بود اما مهم آن درک مبنایی است که حتی در ماه عسل روابط خارجی با هر کشوری به خصوص قدرت های جهانی باید وجود داشته باشد.
نقش عنصر مذهبی شیعه در این بین چیست؟ با توجه به سنی مذهب بودن اغلب همسایگان.
تشیع یکی از وجوه فرهنگی تاریخی موجودیت ایران و لایه ای مهم از لایه های هویتی در ایران است. حمایت صفویان از تشیع به عنوان مذهب رسمی از موانع اضمحلال ایران در جهان آن روز در برابر عثمانی و ازبکان بوده است. پس از آن نیز تشیع در انسجام ملی ایران افزوده است. وقتی شما قرار است به داخل و ملت خود به عنوان منبع قدرت برای مواجهه با جهان بیرونی رجوع کنید نمی توانید به تشیع و عنصر شیعه بی تفاوت باشید. حتی در دوران پهلوی که ایران حکومتی مذهبی ـ شیعی نداشت نیز به این مهم توجه می شد. در عین حال شیعیان منطقه وابستگان فرهنگی مذهبی و حتی گاه تباری ایران هستند و دولت ایران نمی تواند و نباید نسبت به سرنوشت آنها بی تفاوت باشد. اینجا بحث هویتی مطرح است و عدول از آن به بهانه همکاری و گسترش روابط و توسعه و تجارت نه تنها به این موارد کمکی نخواهد کرد بلکه اتفاقا با آسیب دیدن لایه های هویتی می توان اثر عکس و ضد توسعه ای برای ایران داشته باشد. مهم درنظر گرفتن منافع ایران در هر همکاری و پیوندی است و نمونه بسیار برجسته آن پیوندهای ایران و ارمنستان است که عامل مذهب در آن دخیل نیست و نتوانسته به شکاف و مانع پیوند منجر شود. همکاری بدون دارا بودن قدرت و استفاده از منابع آن رابطه ای یکسویه نابرابر و به ضرر کشور خواهد بود و تشیع منبعی برای این قدرت مواجهه است.
بخشی هم در جامعه معتقد به ائتلاف ایران با جبهه مقاومت هستند آیا این ائتلاف می تواند معادله تنهایی ایران را برهم بزند؟
تنهایی استراتژیک ایران اولا نظریه ای ناظر بر روابط ایران با قدرت های جهانی و بزرگ است و از سوی دیگر ناظر بر رابطه با دولت ها. پیوندهای استراتژیک ایران با شیعیان لبنان یمن عراق و سایر شیعیان منطقه و گروه های برآمده از آنها مانند حزب الله لبنان یا اتحاد استراتژیک ایران و ارمنستان و تعهد ایران به حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و مواردی از این دست نافی این نظریه نیست.
باز تأکید می کنم تنهایی استراتژیک ایران نظریه ای در خصوص درک درونی خود ما نسبت به روابط خارجی مان است نه نافی برقراری این روابط.
شرایط فعلی و خطرات احتمالی از اقدامات اسرائیل عملا ایران را مجبور به ائتلاف می کند؟
ائتلاف همواره وجود داشته و دارد. در سوریه با دولت این کشور و روسیه یا در عراق و افغانستان میان ایران و آمریکا. این وضعیت حتی گاهی دستمایه طنز کاربران در شبکه های اجتماعی می شود که ایران در نقطه ای با یک کشور می جنگد و در نقطه دیگری با آن همکاری می کند. این دقیقا آن سیاست درستی است که ایران در مواقعی پیش گرفته و همواره باید در پیش گیرد.
در خصوص اسرائیل و دولت نتانیاهو نیز باید برای محدودکردن و دفع خطر آن نهایت استفاده را از ائتلاف ها و پیوندها داشت چرا که حفظ ایران اولویت هر کنشی در سیاست و روابط خارجی است.
۳۱۱۳۱۱
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "زینعلی: قدرت های جهانی روند ایران زدایی از منطقه را دنبال می کنند/ چاره ای جز پیگیری سیاست موازنه نداریم" هستید؟ با کلیک بر روی بین الملل، به دنبال مطالب مرتبط با این موضوع هستید؟ با کلیک بر روی دسته بندی های مرتبط، محتواهای دیگری را کشف کنید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "زینعلی: قدرت های جهانی روند ایران زدایی از منطقه را دنبال می کنند/ چاره ای جز پیگیری سیاست موازنه نداریم"، کلیک کنید.
