خلاصه کتاب شریعتی آشنای ناشناخته: تاملاتی در آراء برخی از منتقدان شریعتی ( نویسنده محمود درگاهی )

کتاب شریعتی آشنای ناشناخته اثر محمود درگاهی، یه جورایی همون پاسخ دندان شکن به همه نقدهاییه که به دکتر علی شریعتی وارد شده. این کتاب دقیقاً به سراغ ریشه های نقد منتقدان شریعتی رفته و با تحلیل و بررسی عمیق، سعی کرده حرف های ناگفته رو بیان کنه و جایگاه واقعی اندیشه های شریعتی رو نشون بده.

خب، بریم سراغش… تا حالا شده فکر کنید یک نفر رو خیلی خوب می شناسید، اما وقتی دقیق تر میشید، می بینید بخش های زیادی از زندگی یا افکارش براتون گنگ و مبهمه؟ علی شریعتی برای خیلی ها همین جوره. شاید اسمش رو شنیده باشید، شاید چندتا از جملات قصارش رو خونده باشید، اما واقعاً چقدر از اندیشه های عمیق و پیچیده اش خبر دارید؟ «شریعتی آشنای ناشناخته» دقیقاً همین نقطه رو هدف گرفته. محمود درگاهی، نویسنده این کتاب، با یه رویکرد کاملاً تحلیلی و البته از سر ارادت، به سراغ نقدهایی رفته که سال هاست به شریعتی وارد میشه. این کتاب فقط یه معرفی ساده نیست، بلکه یه سفر فکری عمیقه که بهتون کمک می کنه با یکی از تاثیرگذارترین متفکران تاریخ معاصر ایران، از زاویه ای جدید آشنا بشید و البته، جواب خیلی از سوالات و ابهاماتی که در موردش هست رو بگیرید.

چرا شریعتی آشنای ناشناخته است؟

شاید براتون سوال پیش بیاد که چرا محمود درگاهی برای کتابش همچین اسمی انتخاب کرده؟ «آشنای ناشناخته». این اسم به نظرم واقعاً هوشمندانه ست. شریعتی یه جورایی شبیه یه ستاره راک در دنیای روشنفکری دهه پنجاه بود. حرف هاش اونقدر تاثیرگذار و کوبنده بود که جوان های اون زمان رو به وجد می آورد. به قول معروف، روی سن ایستاده بود و با حرف هاش ذهن ها رو تکون می داد. همه اسمش رو می دونستن، خیلی ها پای منبرش می نشستن و با افکارش زندگی می کردن؛ این همون بخش آشنا بود.

اما بخش ناشناخته از کجا میاد؟ خب، شریعتی اونقدر بزرگ بود که حرف هاش به سادگی قابل هضم نبود و نیست. خیلی از اوقات، به خاطر گستردگی و پیچیدگی افکارش، یا به دلیل سوءبرداشت ها و برداشت های سطحی، یا حتی نقدها و اتهامات مغرضانه، بخش های مهمی از اندیشه هاش پنهان موند یا تحریف شد. مثل یه کوه یخ که فقط نوکش پیداست. محمود درگاهی دقیقاً همین ناآشنایی رو هدف قرار داده و سعی کرده اون قسمت های پنهان مونده رو، خصوصاً در برابر نقدهایی که به شریعتی وارد شده، دوباره نمایان کنه. اون باور داره که شریعتی در دهه پنجاه، تونست مفاهیمی رو مطرح کنه که تا اون زمان به این شکل و با این قدرت بیان نشده بود. شریعتی به نوجوون هایی که شاید تا قبلش به این مفاهیم والا فکر نمی کردن، یه مسیر تازه نشون داد. اون از جدیت و سرسختی انسان بودن گفت، از لذت دغدغه مندی و غرق شدن در ایده های بزرگ. برای همین، این کتاب یه جورایی زنگ خطریه برای اونایی که شریعتی رو فقط از یه بعد می شناسن یا اصلاً نمی شناسن و فقط به شنیده ها اکتفا کردن.

رویکرد محمود درگاهی در مواجهه با منتقدان

محمود درگاهی خودش آدم بسیار دغدغه مندی در حوزه اندیشه شریعتیه. راستش رو بخواهید، وقتی کتاب رو می خونید، متوجه می شید که این علاقه صرفاً یه علاقه آکادمیک و خشک نیست، بلکه یه جور دلبستگی عمیق شخصیه. خودش می گه که زندگی اش به واسطه افکار شریعتی به کلی تغییر کرده. برای همین، وقتی می بینه حرف های نادرست یا تحریف شده ای در مورد شریعتی زده میشه، دلش به درد میاد و احساس مسئولیت می کنه که باید پاسخ بده. این حس مسئولیت پذیری رو واقعاً می تونیم توی تک تک صفحات کتاب حس کنیم.

درگاهی می گه که بزرگترین اشتباه اینه که نقدهای وارد شده به شریعتی رو نادیده بگیریم. بعضی ها ممکنه بگن بابا بی خیال، این حرفا که مهم نیست!، اما به نظر درگاهی، این نادیده گرفتن باعث میشه فضای مسموم علیه شریعتی روز به روز بیشتر بشه. اون معتقده که تا وقتی ریشه های اندیشه ها رو بزنن، دیگه حرف زدن از برگ و بار اون اندیشه ها فایده ای نداره. پس چیکار باید کرد؟ درگاهی میگه باید گفت وگو کرد، باید جواب داد، اما نه از روی تعصب. اون تاکید می کنه که باید آماده پذیرفتن انتقادات درست هم باشیم. یعنی این جوری نیست که هر حرفی رو کورکورانه رد کنه. نه، بلکه یه گفت وگوی فکری واقعی رو پیشنهاد میده، جایی که هم نقدها بررسی میشن و هم پاسخ های منطقی و مستدل داده میشه. این رویکرد، خودش به نظر من یه درس بزرگه، حتی برای بحث های امروزی ما.

محمود درگاهی باور دارد که نادیده گرفتن نقدهای وارد بر شریعتی، بزرگترین اشتباه است و باید با گفت وگوی فکری و منطقی به آن ها پاسخ داد، در عین حال که انتقادات درست را پذیرفت.

خلاصه و تحلیل فصول اصلی کتاب شریعتی آشنای ناشناخته

این کتاب یه جورایی شبیه به یک سفرنامه فکریه که درگاهی ما رو با خودش همراه می کنه تا به مهم ترین نقاط نقد و بررسی اندیشه شریعتی سر بزنیم. هر فصل، به یکی از این نقاط مهم می پردازه و مثل یه کارآگاه زبده، همه جوانب رو بررسی می کنه.

۵.۱. پیش درآمد و شریعتی، آشنای ناشناخته: شروع ماجرا

اینجا همون جاییه که درگاهی از دغدغه شخصی خودش برای نوشتن کتاب حرف میزنه و توضیح میده که چرا شریعتی رو آشنای ناشناخته میدونه. در واقع، یه جورایی مقدمه ای بر کل کتابه که به خواننده نشون میده قراره با چی روبرو بشه. این فصل، پایه و اساس بقیه بحث ها رو می چینه و اهمیت موضوع رو روشن می کنه. درگاهی تاکید می کنه که شریعتی نه تنها یک متفکر، بلکه یک نیروی محرکه برای تغییر در دهه پنجاه بود.

۵.۲. فربهی؟ یا آماس؟: نقد نقدها!

جالب اینجاست که درگاهی در این فصل به خودِ نقدها هم نقد وارد می کنه! اون سوال می پرسه که نقدهایی که به شریعتی میشه، واقعاً فربه و پرمحتوا هستن یا فقط یه آماس و ورم بی محتوا؟ این یعنی یه نگاه تیزبین به ماهیت انتقادات. اون از این طریق، مرز بین نقدهای سازنده و نقدهای مغرضانه رو مشخص می کنه و به ما یادآوری می کنه که هر نقدی، لزوماً نقد نیست و باید کیفیتش رو سنجید. این فصل به ما کمک می کنه تا خودمون هم یاد بگیریم چطور به نقدها نگاه کنیم.

۵.۳. پدرخوانده های شریعتی: مواجهه با اتهامات علی میرسپاسی

این فصل یکی از مهم ترین بخش های کتابه، چون به یکی از جدی ترین اتهامات علیه شریعتی پاسخ میده. علی میرسپاسی یکی از منتقدان سرشناس شریعتیه که ادعا کرده ریشه های فکری شریعتی رو باید توی نظریه پردازان دیکتاتوری و توتالیتاریسم پیدا کرد، از لنین گرفته تا هایدگر! خب، این اتهام خیلی بزرگیه، مگه نه؟ درگاهی اینجا وارد میدان میشه و دونه دونه این اتهامات رو بررسی می کنه. اون با استدلال های محکم نشون میده که چطور میرسپاسی دچار سوءبرداشت شده یا چطور ریشه های فکری شریعتی رو اشتباهی تعبیر کرده. در واقع، این فصل یه دفاعیه قدرتمنده که سعی داره اصالت فکری شریعتی رو در برابر این نوع اتهامات اثبات کنه.

۵.۴. جوکی گری و ایدئولوژی: شریعتی و اتهام ایدئولوژی سازی

یکی دیگه از نقدهایی که به شریعتی وارد میشه، اینه که اون ایدئولوژی سازی می کرده. یعنی چی؟ یعنی اینکه به جای اینکه به فکر حقیقت باشه، دنبال ساختن یه سیستم فکری مشخص برای هدایت توده ها بوده. این نقد میگه که شریعتی با تبدیل کردن دین به ایدئولوژی، از اون سوءاستفاده کرده. درگاهی در این بخش این موضوع رو به بحث می ذاره. اون توضیح میده که منظور شریعتی از ایدئولوژی چی بوده و آیا واقعاً میشه این اتهام رو بهش زد یا نه. اینجا درگاهی تلاش می کنه تا سوءتفاهم ها رو برطرف کنه و نشون بده که نگاه شریعتی به ایدئولوژی، پیچیده تر از اون چیزیه که منتقدانش تصویر می کنن.

۵.۵. قاعدۀ قائد در نقد اندیشه ها! و تقلّب در تعیین تبار اندیشه ها: نقد متدولوژی نقد

اینجا درگاهی به سراغ رویکرد محمد قاعد، یکی دیگه از منتقدان شریعتی میره. قاعد روش خاصی برای ریشه یابی اندیشه ها داره و درگاهی، متدولوژی اون رو زیر سوال می بره. انگار که داره میگه: ببینید، حتی روش نقد کردن هم خودش نیاز به نقد داره! درگاهی باور داره که قاعد در تعیین تبار اندیشه های شریعتی دچار تقلّب شده، نه به معنای سرقت ادبی، بلکه به معنای سوءتعبیر یا تحریف عمدی. این بخش نشون میده که درگاهی فقط به محتوای نقدها جواب نمیده، بلکه به روش شناسی اونها هم توجه داره و سعی می کنه ایرادات روشی منتقدان رو هم آشکار کنه. این یعنی یه نگاه خیلی جامع به بحث.

۵.۶. رئالیسم و رمانتیسم در اندیشۀ شریعتی: تعادل بین آرمان و واقعیت

شریعتی در آثارش هم نگاهی به واقعیت های تلخ جامعه داره (رئالیسم) و هم از آرمان ها و ایده آل ها حرف می زنه (رمانتیک). این دو جنبه در اندیشه اون گاهی اوقات باعث سوءتفاهم میشه. بعضی ها ممکنه بگن شریعتی خیلی آرمانی و رویاپردازه و از واقعیت دوره، یا برعکس، خیلی خشک و واقع گراست. درگاهی در این فصل به بررسی این دو وجه در اندیشه شریعتی می پردازه و سعی می کنه نشون بده که این دو در نگاه شریعتی چطور با هم تلفیق میشن و در واقع، یکدیگر رو تکمیل می کنن. اون توضیح میده که شریعتی چطور با تلفیق این دو دیدگاه، سعی در ارائه راهکارهایی عملی و در عین حال الهام بخش برای جامعه داشته.

۵.۷. بازگشت به خویش و منتقدان آن: چالش های هویت و سنت

مفهوم بازگشت به خویش یکی از کلیدی ترین و بحث برانگیزترین ایده های شریعتیه. این مفهوم به طور خلاصه یعنی برگشت به هویت اصیل اسلامی-ایرانی خودمون، دور از غرب زدگی و شرق زدگی. خب، معلومه که چنین ایده ای منتقدان زیادی هم داره. بعضی ها این ایده رو به نوعی انزواگرایی یا حتی فاشیسم متهم کردن. درگاهی در این فصل به سراغ این نقدها میره. اون توضیح میده که منظور شریعتی از بازگشت به خویش چی بوده و چطور باید این مفهوم رو فهمید. درگاهی سعی می کنه نشون بده که نگاه شریعتی به این موضوع، نه تنها انزواگرایانه نیست، بلکه دعوتی به خودباوری و خودشکوفایی بر اساس داشته های فرهنگی و دینی خودمونه. این بحث برای ما ایرانی ها همیشه داغه و خیلی ها درگیرش هستن.

۵.۸. بازار آزاد، سوسیالیسم و استحمار: دغدغه های اقتصادی و اجتماعی

شاید فکر کنید شریعتی فقط درباره دین و فلسفه حرف می زد، اما اون به مسائل اقتصادی و اجتماعی هم حساسیت زیادی داشت. شریعتی در مورد نظام های اقتصادی مثل بازار آزاد و سوسیالیسم نظرات خاص خودش رو داشت و البته، مفهوم استحمار رو مطرح کرد. استحمار یعنی به حماقت کشاندن مردم، گول زدن و فریب دادن اون ها برای سوءاستفاده. درگاهی در این فصل به دیدگاه های شریعتی در این زمینه ها می پردازه و از اون ها دفاع می کنه. اون نشون میده که شریعتی چطور با تیزبینی به مسائل جامعه نگاه می کرده و راهکارهایی برای مبارزه با استثمار و نابرابری ارائه می داده. این بخش، جنبه های کمتر شناخته شده ای از دغدغه های شریعتی رو روشن می کنه.

۵.۹. دین شناسی شریعتی: نقدها و دفاعیات

شریعتی یه جورایی انقلابی در دین شناسی بود. اون دین رو نه فقط یه سری مناسک و قواعد، بلکه یه موتور محرک برای تغییر و آزادی می دید. این نگاه، البته که با نگاه سنتی به دین متفاوت بود و طبیعیه که با نقدها و مخالفت هایی روبرو شد. درگاهی در این فصل به تفصیل به دین شناسی شریعتی می پردازه و از اون در برابر منتقدانش دفاع می کنه. اون نشون میده که شریعتی چطور سعی می کرده جوهر دین رو از قشری گری و خرافات جدا کنه و اون رو در خدمت آزادی و عدالت قرار بده. این بخش برای کسانی که دوست دارن با نگاه شریعتی به دین آشنا بشن، خیلی مهمه.

۵.۱۰. با گردانندگان مهرنامه: بحث و جدل در نشریات

نشریه مهرنامه در سال های اخیر بحث های زیادی رو در مورد شریعتی مطرح کرده. این مجله یه جورایی محل تلاقی دیدگاه های مختلف در مورد شریعتی بوده. درگاهی در این فصل به مباحثی که در مهرنامه مطرح شده، می پردازه و موضع خودش رو در قبال اون ها مشخص می کنه. این نشون میده که درگاهی تا چه حد به نقدها و بحث های معاصر در مورد شریعتی توجه داره و سعی می کنه در این گفت وگوهای جاری هم شرکت کنه و حرفش رو بزنه. این فصل یه جورایی ما رو وارد فضای داغ بحث های روشنفکری معاصر می کنه.

۵.۱۱. هدایت و شریعتی: تقابل ها و شباهت های پنهان

این بخش واقعاً جالبه! صادق هدایت و علی شریعتی، دو تا از مهم ترین و تاثیرگذارترین نویسنده ها و متفکرای معاصر ایران. یکی معروف به نگاه بدبینانه و کفرآمیزش، اون یکی معروف به نگاه مذهبی و انقلابی اش. شاید در نگاه اول فکر کنید این دوتا هیچ ربطی به هم ندارن. اما درگاهی در این فصل مقایسه جالبی بین این دو انجام میده. اون به این می پردازه که چطور این دو نفر، با وجود تفاوت های ظاهری، در نگاهشون به سنت، تابوهای اجتماعی و حتی در دغدغه برای سرنوشت مردم، نقاط مشترکی هم دارن. این مقایسه نه تنها بینش ما رو نسبت به شریعتی بیشتر می کنه، بلکه عمق نگاه درگاهی رو هم نشون میده که چطور میتونه از دل تفاوت ها، شباهت های پنهان رو بیرون بکشه.

درگاهی در فصل هدایت و شریعتی با مقایسه ای دقیق، نشان می دهد که چگونه این دو متفکر، علی رغم تفاوت های ظاهری، در نقد سنت، تابوهای اجتماعی و دغدغه سرنوشت مردم، نقاط مشترکی دارند.

نکات برجسته و دستاوردهای کتاب شریعتی آشنای ناشناخته

بعد از اینکه این همه بحث و نقد و بررسی رو توی کتاب خوندیم، واقعاً چی دستگیرمون میشه؟ این کتاب چه گلی به سر ما و ادبیات روشنفکری ایران می زنه؟ به نظر من، چندتا نکته واقعاً برجسته و دستاورد مهم داره:

1. ترویج گفت وگوی علمی و محترمانه: درگاهی نشون میده که چطور میشه با نقدها و ردیه هایی که به یک متفکر وارد میشه، به صورت علمی و با احترام مواجه شد. اون به جای فحش و ناسزا، استدلال میاره و این خودش یه فرهنگ سازیه خیلی مهمه. این یعنی یه گفت وگوی سازنده، نه یه جنگ لفظی.
2. شفاف سازی و دفاع از شریعتی: خیلی از ابهامات، سوءتفاهم ها و حتی تحریفاتی که در مورد شریعتی وجود داره، با این کتاب تا حد زیادی روشن میشه. درگاهی مثل یه وکیل ماهر، از موکلش (یعنی شریعتی) دفاع می کنه و اجازه نمیده که تصویر نادرستی ازش توی ذهن ها شکل بگیره.
3. ارائه تصویری عمیق تر و متفاوت از شریعتی: برای خیلی ها، شریعتی شاید فقط همون دکتر شریعتیِ سخنور باشه. اما این کتاب نشون میده که شریعتی یه متفکر چندوجهی با دغدغه های عمیق در حوزه های مختلف بوده. اون دیگه فقط یه آشنا نیست، بلکه یه آشناییه که حالا ابعاد ناشناخته اش هم برامون روشن شده.
4. تحریک به تفکر بیشتر: وقتی این کتاب رو می خونید، احتمالاً دلتون میخواد بیشتر در مورد شریعتی، منتقدانش و فضای فکری اون زمان بخونید و تحقیق کنید. این کتاب به جای اینکه پرونده رو ببنده، یه جورایی یه در جدید رو برای شما باز می کنه.

نتیجه گیری: چرا مطالعه این خلاصه و خود کتاب اهمیت دارد؟

حالا که تا اینجا با هم بودیم و یه خلاصه مفصل از کتاب «شریعتی آشنای ناشناخته» رو خوندیم، شاید بهتر بتونیم بگیم چرا این کتاب (و حتی این خلاصه) اینقدر مهمه. این اثر محمود درگاهی، فقط یه کتاب برای دفاع از شریعتی نیست، بلکه یه تلاشه برای یه گفت وگوی فکری واقعی و البته تبیین دقیق اندیشه های کسی که در تاریخ معاصر ایران، رد پاش رو نمیشه نادیده گرفت.

این کتاب بهتون کمک می کنه که شریعتی رو از لابه لای حرف های منتقدانش هم بشناسید، نه فقط از حرف های موافقانش. این یعنی یه دید همه جانبه و عمیق تر. اگه به تاریخ روشنفکری ایران، به اندیشه هایی که جامعه ما رو شکل دادن و به چالش هایی که هنوز باهاشون درگیریم علاقه دارید، این کتاب حتماً حرف های زیادی براتون داره. پس پیشنهاد می کنم اگه این خلاصه براتون جذاب بود، حتماً سراغ خود کتاب برید و جزئیات استدلال ها و بحث ها رو خودتون از نزدیک بخونید. باور کنید ارزشش رو داره، چون درگاهی با قلمی شیوا و منطقی، شما رو به دنیای پرچالش و پرهیجان اندیشه شریعتی می بره و یه تجربه فکری خوب رو براتون رقم میزنه. این کتاب بهمون یاد میده که چطور میشه هم عاشقانه از یک اندیشه دفاع کرد و هم عاقلانه با نقدهاش روبرو شد.

مشخصات کتاب

نحوه دسترسی به کتاب

اگه با خوندن این خلاصه وسوسه شدید که خود کتاب «شریعتی آشنای ناشناخته» رو مطالعه کنید، خبر خوب اینه که این کتاب رو می تونید به راحتی تهیه کنید. انتشارات کویر ناشر این اثره و شما می تونید نسخه های چاپی رو از کتابفروشی های معتبر یا وب سایت های فروش کتاب تهیه کنید.

برای اونایی هم که بیشتر اهل کتاب الکترونیک و صوتی هستن، پلتفرم های قانونی فروش کتاب مثل کتابراه (یا پلتفرم های مشابه)، این کتاب رو به صورت دیجیتال در اختیار کاربراشون قرار دادن. کافیه اسم کتاب رو توی این اپلیکیشن ها یا وب سایت ها جستجو کنید تا به راحتی بهش دسترسی پیدا کنید و هر جا که هستید، مطالعه اش رو شروع کنید. پس، به هر شکلی که راحت ترید، این غواصی عمیق در دنیای شریعتی و منتقدانش رو از دست ندید.